«Մշակը» հասարակական-քաղաքական, գրական օրաթերթ է. լույս է տեսել 1872–1921 թթ-ին, Թիֆլիսում (1885 թ-ին ընդհատվել է): Հիմնադրել և
մինչև 1892 թ. խմբագրել է Գրիգոր Արծրունին:
 |
Գրիգոր Արծրունի
1845 թ., Մոսկվա
1892 թ., Թիֆլիս
|
Գրիգոր Երեմիայի Արծրունի (1845 թ. փետրվարի 27, Մոսկվա - 1892 թ. դեկտեմբերի 17, Թիֆլիս), հայ հրապարակախոս, քննադատ, գրական-հասարակական գործիչ։
Սկզբնական կրթությունը ստացել է Թիֆլիսի ռուսական գիմնազիայում (1858-1863)։ Այնուհետև ուսանել է Մոսկվայի և Պետերբուրգի համալսարաններում։ 1867 թվականին ընդունվել է Հայդելբերգի համալսարանը և ավարտել 1869 թվականին՝ ստանալով քաղաքատնտեսության և փիլիսոփայության դոկտորի աստիճան։ 1869-1870 թվականներին հայերենի դասեր է առել Վիեննայի, ապա Վենետիկի Մխիթարյանների մոտ։ 1870 թվականի սեպտեմբերին վերադարձել է Թիֆլիս, պաշտոնավարել Գայանյան օրիորդաց դպրոցում։ 1865-1870 թվականներին թղթակցել է «Մեղու Հայաստանի», «Հայկական աշխարհ» պարբերականներին։ 1872 թվականին հիմնել է «Մշակ» թերթը, որի խմբագիրն էր մինչև մահը։
Իր հայացքներով հարել է ազատականությանը (լիբերալիզմ), կողմնակից էր Հայաստանում կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացմանը, բուրժուա-դեմոկրատական կարգերի հաստատմանը։ Ռուսաստանի օգնությունը համարել է վճռական արևմտահայերի ազատագրման գործում։
Մշակ (թերթ, 1872-1921)
 |
| «Մշակի» 1904 թ-ի գլխագիրը |
1872 թվականի հունվարի 1-ին լույս է տեսնում «Մշակի» առաջին համարը՝ Արծրունու «Երեկ, այսօր ու էգուց» խմբագրականով:
«Մշակ», հասարակական, քաղաքական, գրական օրաթերթ (1872-1877-ին` շաբաթաթերթ, 1877-1878` շաբաթը երկու անգամ, 1878-ից` օրաթերթ): Լույս է տեսել 1872-1921-ին (1885-ին ընդհատվել է), Թիֆլիսում:
«Մշակ», հասարակական, քաղաքական, գրական օրաթերթ (1872-1877-ին` շաբաթաթերթ, 1877-1878` շաբաթը երկու անգամ, 1878-ից` օրաթերթ): Լույս է տեսել 1872-1921-ին (1885-ին ընդհատվել է), Թիֆլիսում:
1871-ի սեպտեմբերի 12-ին Գրիգոր Արծրունին Պողոս Իզմայիլյանի և Բարսեղ Շահվերդյանի հետ տպագրում և տարածում է «Մշակի» հրատարակության հայտարարությունը` թերթի ծրագիրը: Խմբագրակազմը բաղկացած էր հետևյալ անձանցից` Գ. Արծրունի, Պողոս Իզմայիլյան, Բարսեղ Շահվերդյան, Րաֆֆի, Պերճ Պռոշյան, Ստեփան Պալասանյան, Միհրդատ Ամերիկյան: «Մշակն» ուներ առաջնորդող, ներքին տեսություն, ներքին լուրեր, թղթակցություններ, արտաքին տեսություն, արտաքին լուրեր, խառն լուրեր, բանասիրական բաժին, ֆելիետոն ևն բաժիններ: Մինչև 1892-ը խմբագրել է Գրիգոր Արծրունին, այնուհետև ժամանակավոր խմբագիր է նշանակվում Հ. Տեր-Մարկոսյանը, հետագա խմբագիրներն են Ալեքսանդր Քալանթարը, Համբարձում Առաքելյանը (1913-1918), Լեոն (Ա. Բաբախանյան), Տ. Հախումյանը:
Արծրունյան շրջանի «Մշակը», որպես ազատամիտ մտավորականության օրգան, առաջադրել է բուրժուադեմոկրատական վերափոխումների ծրագրեր: Հանդես է եկել հանուն հայ դպրոցի դեմոկրատացման, եկեղեցուց նրա անջատման: Ունեցել է ընդգծված ռուսական կողմնորոշում, թուրքական լծի տակ տառապող քրիստոնյա ազգերի փրկության հույսը կապել է Ռուսաստանի հետ:
Համախմբելով ժամանակի առաջատար հասարակական գործիչներին ու գրողներին (Պերճ Պռոշյան, Ղազարոս Աղայան, Գաբրիել Սունդուկյան, Շիրվանզադե, Վրթանես Փափազյան, Մկրտիչ Փորթուգալյան, Արփիար Արփիարյան, Լեո ևն)` կարևոր դեր է կատարել հայ մշակութային-լուսավորական կյանքում, հայ նոր գրականության զարգացման գործում: Րաֆֆու աշխատակցությունը թերթին, ուր շարունակաբար տպագրվել են ազգային-ազատագրական պայքարի կոչող նրա երկերը, մեծապես նպաստել են «Մշակի» հեղինակության բարձրացմանն ու ազդեցության ոլորտի ընդլայնմանը: Սոցիալ-քաղաքական հարցերում մշակականները կողմնորոշվել են դեպի բարեփոխումները ու տնտեսական լիբերալիզմը: Որպես սոցիալ-տնտեսական զարգացման պայման` նրանք մատնանշել են խաղաղ բարեփոխումների ուղին:
Ռուսական առաջին հեղափոխության տարիներին «Մշակի» ուշադրության կենտրոնում է եղել ազգային հարցերի քննարկումը: Հետագայում հանդես է եկել ժամանակավոր կառավարության պաշտպանությամբ, մերժել Հոկտեմբերյան սոցիալիստական հեղափոխությունը, սատար կանգնել անդրկովկասյան ազգայնական կուսակցությունների քաղաքականությանը:
Փակվել է Վրաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո:
Born Feb. 27,1845, in Moscow; died Dec. 19, 1892, in Tiflis. Armenian publicist and critic, journalist, writer and public activis; public figure. Educated at the universities of Moscow and St. Petersburg and abroad.
In 1872, Artsruni founded the newspaper Mshak (The Toiler) in Tiflis. It played an important role in the political and cultural life of the Armenian people. Artsruni was an advocate of bourgeois reforms and of the capitalist development of Armenia. He put himself in opposition to conservatives and reactionary clergy; in pieces of topical satire he ridiculed the vices of public and literary life. An important part of his work was devoted to the defense of realism. He was the author of the short story “Here and There” (1890), the novella Evelina (1891), the drama Giulizar (published 1912), and other works.Works
The economic situation of the Armenians in Turkey, (Original: Թիւրքաց հայերի տնտեսական դրութիւնը դասախօսութիւն)
Էվէլինա Հոգեբանական Էտիւդ (Հայերէն Մի Անտիպ Ձեռագրից), publishing house Տէրտէրեան Ղուկաս Վրդ., Tiflis 1891
The Eastern question, Tiflis, 1876 .
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Григор Арцруни и его "Мшак"
Родился Григор Арцруни в Москве 17 февраля 1845 года.
Начальное образование получил дома под руководством домашних учителей. В 1855 году семья переехала в немецкий городок Крейцнах, где Григор брал уроки латинского и немецкого языков. Французский он знал с детства, а армянский начал изучать на 12-м году жизни.
В 1863 - окончил курс в Тифлисской классической гимназии, через год был принят в число студентов физико-математического факультета Императорского Московского университета, откуда перевелся в Санкт-Петербургский университет.
В 1866 - в Цюрихском и Женевском университетах слушал лекции, по политической экономии.
В 1867 - поступил на философский факультет Гейдельбергского университета, где в 1869 получил степень доктора философии и политической экономии.
Возвратившись в Тифлис, некоторое время бесплатно преподавал в армянских женских училищах.
В 1865 - началась его литературная и публицистическая деятельность: сотрудничал в органах армянской печати - «Мегу Айастани» (Пчела Армении) и «Айкаган Ашхар» (Армянский мир).
С 1866 год занимал пост городского головы (мэра) Тифлиса.
В 1872 на армянском языке (ашхарабар) стала выходить в Тифлисе газета «Мшак» (Работник), явившаяся идейной преемницей московского журнала “Северное Сияние” (1858 - 1864), ставшая одним из главных армянских органов и издававшаяся им, с небольшим перерывом, до конца жизни.
Кроме издания «Мшака», его статьи в разное время были опубликованы в «Санкт-Петербургских Ведомостях», «Биржевых Ведомостях», «Русском Мире», «Русском Курьере», «Journal d'Orient», «Тифлисском Вестнике».
Умер 19 декабря 1892 в Тифлисе.
 |
| Отпевание Григора Арцруни в Ванкском Кафедральном соборе |
 |
В 1879 году на средства Григора Арцруни на Дворцовой улице (ныне - проспект Руставели) было построено здание театра, которое в течении ряда лет называли "Театром Арцруни". 19 декабря 1892 года, после продолжительной болезни, Григор Арцруни скончался. Заседание Городской думы 21 декабря городской голова Александр Аргутян-Еркайнабазук открыл минутой молчания. Григор Арцруни оставил и завещание, согласно которому главным редактором "Мшака" назначалась его супруга Мариам Мелик-Агамалян. Позже её на этом посту сменил брат Григора - Андреас Арцруни, который спустя некоторое время уехал в Берлин учиться и оставил "Мшак" Александру Калантару и Амбарцуму Аракеляну.
В последний путь Григора Арцруни провожал весь город. Конец процессии был на Эриванской площади, в то время когда тело покойного несли мимо Тифлисской классической гимназии, что на Головинском проспекте.
