ՍԱՅԱԹ - ՆՈՎԱ / Sayat-Nova

ՍԱՅԱԹ - ՆՈՎԱ

Սայաթ-Նովան ուշ միջնադարի հայ տաղերգության և 

հոգևոր մշակույթի խոշոր ներկայացուցիչն է: Նա կատարելության է 

հասցրել աշուղական-ժողովրդական քնարերգությունը, կամրջել 

միջնադարյան բանաստեղծությունը և նոր ձևավորվող պոեզիան, 

ժողովրդական խաղն ու հեղինակային քնարերգությունը:

Սայաթ-Նովա (Արութին, Հարություն, 1712, 1717 կամ 1722, Թիֆլիս – 22.9. 1795, Թիֆլիս), ուշ միջնադարի հայ բանսատեղծ-աշուղ։ Նախնյաց հայրենիքը, ամենայն հավանականությամբ, եղել է Կիլիկյան Հայաստանը, հոր (մահտեսի Կարապետ) ծննդավայրը՝ Ադանան կամ Հալեպը։ Սայաթ-Նովաների ընտանիքը Թիֆլիսի մոքալաքներից (քաղաքային արհեստավորներից) էր։
ՍԱՅԱԹ - ՆՈՎԱԻ մանկությունն ու պատանեկությունն անցել Է Թիֆլիսում։ Սովորել է գրել-կարդալ հայերեն, վրացերեն, իմացել է նաև արաբ. այբուբենը։
12 տարեկանից նրան տվել են արհեստի («ինձ հանձնեցին ուստաքարի»), սովորել է ջուլհակություն և կարճ ժամանակում այնքան է հմտացել, որ կտավը հինելու և գործելու նոր դազգահ է պատրաստել։
Երգն ու երաժշտությունը նրան հմայել են ղեռ փոքրուց, գուցեև հոր ու մոր ազդեցությամբ։ Մինչև երեսուն տարեկանը ՍԱՅԱԹ - ՆՈՎԱՆ. կատարելագործվել է աշուղական արվեստի մեջ, սովորել եղանակներ և պարզ ու խառը չափեր, հորինել խաղեր՝ հարմարեցնելով հատուկ մեղեդիներ, և կատարել ժող. հավաքույթների ժամանակ։ Հավանաբար, երկար տարիներ շրջել է Մերձավոր Արևելքում, եղել Պարսկաստանում, Հնդկաստանում և Օսմանյան կայսրությանը ենթակա երկրներում, ուխտի գնացել հայ աշուղների հովանավոր Մշո Ս. Կարապետի վանքը՝ Տարոն, մինչև որ ձեռք է բերել համընդհանուր ճանաչում, մկրտվել Սայաթ-Նովա՝ երգի որսորդ (պարսկերեն սայադ — որսորդ, նովա — երգ, մեղեդի)։
ՍԱՅԱԹ - ՆՈՎԱԻ ուսումնառության գործում որոշակի դեր են խաղացել Անդրկովկասի հայ աշուղների և ուշ միջնադարի հայ տաղերգուների, հատկապես Նաղաշ Հովնաթանի ստեղծագործությունները և աշուղ Դոստիի խաղերը։ Ավանդական սովորույթով՝ ստեղծագործական առաջին քայլերը նա սկսել է թուրք, (ադրբ.) խաղերով, հետո աստիճանաբար անցել հայերենի ու վրացերենի։ Գիտակցելով աշուղ-բանաստեղծի բուն դերն ու կոչումը, հասկանալով, որ «Աստված դիփունանցըն մին հոքի էրիտ...», «խալխի նոքար Սայաթ-Նովան» գեղեցկի, կատարելության իդեալներն ու դաշնության պատգամները վերարծարծել ու քարոզել է ամենուր և ամենքի համար, առանց ազգ. ու դասային խտրության։
Մեզ է հասել Սայաթ-Նովայի ավելի քան 230 խաղ [66–ը՝ հայերեն, 36-ը՝ վրացերեն, 125-ը՝ ադրբեջաներեն (7-ը՝ կիսատ) և 5-ը՝ խառը], որոնք ամփոփված են իր սեփական ձեռքով գրած, որդու՝ Օհանի կազմած ու արտագրած և վրաց թագավորի գրագիր Պենդելենց Հովանեի վավերացրած դավթարներում, բանահյուսական զանազան ժողովածուներում կամ մնացել են ժողովրդի հիշողության մեջ և աստիճանաբար գրի առնվել ու հրատարակվել։ Հայերեն և վրացերեն խաղերը հրատարակված են ամբողջությամբ, իսկ ադրբեջաներեն հորինվածները՝ կիսով չափ։ Հայերեն են թարգմանված Սայաթ-Նովայի վրացերեն բոլոր երգերը, իսկ ադրբեջաներեն գրվածներից՝ 65-ը։
Սայաթ-Նովայի հայտնի ամենավաղ թվակիր խաղը («Ծովեն ելած թանգ մարքարիտ ու մարջան...») վերաբերում է 1742-ին։ Պահպանվածների մեջ, հավանաբար, կան և ավելի վաղ հորինվածներ։ Ծանոթ վերջին խաղը («Աշխարըս մե փանջարա է...») թվագրված է «ապրիլի սկզբին, քրոնիկոնի 447-ին». այսինքն՝ 1759-ի ապրիլին։
Ըստ տաղաչափական առանձնահատկությունների՝ Սայաթ-Նովայի խաղերի մեջ հանդիպում են աշուղական բազմապիսի ու բարդ չափերով հորինված գործեր՝ թեջնիսներ կամ բառախաղեր, ղազալիներ կամ գազելներ, թասլիբներ, վարսաղներ, բեյթ ու դուբեյթներ, բայաթիներ (քառյակներ), այբբենականներ, զինջիրլամաներ կամ շարակապներ, յարանաներ կամ սիրահարականներ, օգուտլամաներ կամ խրատականներ, իլահիներ կամ աստվածայիններ, բարիթավուրներ կամ ալիքավորվողներ, ուչլամաներ կամ երիցս կրկնություններ են, որոնք ցույց են տալիս, որ նա աշուղական արվեստի գերազանց գիտակ է եղել։ Խաղերից շատերի մեղեդիները մոռացվել են և առմիշտ կորել։ Հայտնի է, որ մի մասը երգվել է ինչպես Նաղաշ Հովնաթանի, Դոստիի և այլոց երգերի եղանակներով, այնպես էլ իր հորինած մեղեդիներով՝ «Դիբա և ենգիդունիա» և «Գուլ իս անգին»։
Սայաթ-Նովան հայ և վրաց աշուղական բանաստեղծության մեջ մեծ հեղարշրջում է կատարել մասնավորապես լեզվի առումով, ըստ էության՝ նրանով է սկսվում մայրենի լեզվով խաղը հայ և վրաց իրականության մեջ։ Սայաթ-Նովան նաև առաջինն է, որ հորինել ու երգել է վրացական խաղեր՝ օգտագործելով պարսկական բանաստեղծության ձևերը, այս նորարարության համար հրավիրվել է պալատ և կարգվել Կախեթի վրաց թագավոր Հերակլ II-ի սազանդար։ Շուրջ տասը տարի բանաստեղծը շփվել է պալատական միջավայրի հետ՝ հաճախակի Թիֆլիսից անցնելով Թելավ։ Նա երգել, ուրախացրել է մարդկանց, փառաբանել արդարությունն ու ազնվությունը, դատապարտել կեղծիքն ու քծնանքը, ստորությունն ու նենգությունը, հասարակական ու բարոյական արատները՝ մշտապես բարձր պահելով իր արժանապատվությունը:
Սայաթ-Նովան մեծ մարդասեր է ու մարդերգու («Արի համով ղուլլուղ արա...»). դա է նրա ստեղծագործության անմահության գաղտնիքը: Բանաստեղծի մարդասիրությունն առավել վառ արտահայտվել է սիրերգերում, որտեղ նա կատարելության է հասցրել կնոջ գովքը՝ «Մե խոսկ ունիմ իլթիմազով...», «Առանց քիզ ինչ կոնիմ...», «Պատկիրքտ ղալամով քաշած...», «Մեջլումի պես կորավ յարս», «Աշխարումս ախ չիմ քաշի...», «Դուն էն հուրին իս վուր...», «Թամամ աշխար պտուտ էկա...» և այլն.

Թամամ աշխար պտուտ եկա, չըթողի
Հաբաշ, նազա՜նի,
Չըտեսա քու դիդարի պես՝ դուն
դիփունեն բաշ, նազա՜նի,
Թե խամ հաքնիս, թե զար հաքնիս,
կու շինիս ղումաշ, նազա՜նի,
Էնդու համա քու տեսնողըն ասում է
վա՛շ, վա՛շ, նազա՜նի...

Պալատում խորացել է բանաստեղծի սիրո տառապանքը. «Վունց վուր ղարիբ բլբուլն» երգում (1758 թ.) նա կարոտով գովերգում է անհասանելի սիրուհուն (Սայաթ-Նովան սիրահարված էր Հերակլ արքայի քրոջը՝ Աննային)՝ ստեղծելով գովքի ու ցավի կատարյալ համաձուլվածք.

Յիս էլ ուրիշ յար չիմ սիրի,
աշխարումըս դո՛ւն իս իմըն.
 Թե մե շափաթ քիզ չիմ տեսնի,
կու կըտրիմ քամանչիս սիմըն...

Իր խոհախրատական երգերում Սայաթ-Նովան բարձր է գնահատել բարությունը, պատիվը, արդարությունը և բարեկրթությունը, թևավոր խոսք է դարձել նրա «Գի՜ր սիրե, ղա՜լամ սիրե, դա՜վթար սիրե» արտահայտությունը: Նա իր երգերում հաճախ է դատապարտել հասարակական չարիքներն ու արատները. «Ում հաքին հին շալ ին տեսնում, էլ չին ասում, թե էս ո՞վ ա»: Երգիչն առանց վարանելու դիմում է նաև Հերակլ արքային՝ հորդորելով արդարամիտ լինել, թեթևացնել ժողովրդի ծանր վիճակը («Դուն էն գլխեն իմաստուն իս...», «Թաքավուր իս, դիվանս արա...»): «Աշխարըս մե փանջարա է» երգում հանրագումարի է բերում անհատի և աշխարհի փոխհարաբերությունների մասին իր փիլիսոփայությունը.

Աշխարըս մե փանջարա է՝
թաղերումեն բեզարիլ իմ,
Մըտիկ տըվողն կու խուցվի.
դաղերումեն բեզարիլ իմ,
Էրեգ լավ էր, կանց վուր էսօր.
վաղերումեն բեզարիլ իմ,
Մարթ համաշա մեկ չի ըլի.
խաղերումեն բեզարիլ իմ...

Սայաթ-Նովան ստեղծագործել է աշուղական բազմաթիվ պարզ ու բարդ չափերով: Նա առաջնակարգ երաժիշտ-հորինող էր, երգիչ-կատարող և գիտեր իր ստեղծածի արժեքը.
Ամեն մարդ չի կանա խըմի՝ իմ ջուրըն
ո՜ւրիշ ջըրեն է,
Ամեն մարդ չի կանա կարդա՝ իմ
գիրըն ո՜ւրիշ գըրեն է,
Բո՜ւնիաթս ավազ չիմանաք՝ քարափ է,
քար ու կրեն է...
Սայաթ-Նովայի կյանքը խաղաղ չի անցել, դավեր են նյութել նրա դեմ, հեռացնել տվել պալատից (ըստ որոշ ուսումնասիրողների՝ 1753-ին և 1759-ին՝ վերջնականապես)։
Սայաթ-Նովան կոչումով աշող է, իր խաղերում ստանձնել է հնազանդ սիրահարի դերը և հանուն նվիրական ու անապակ սիրո պատրաստ է տանել ամեն զրկանք։
Իբրև սիրերգու՝ Սայաթ-Նովան գեղեցիկի ու կատարյալի երկրպագու է, ամենանվիրական ու նրբին զգացմունքների արտահայտիչ, չնայած դրանց համար օգտագործած պատկերներն ու համեմատությունները՝ արեգակի փար, ռաշ ձի, թովուզի տախտ, փռանգի սուրաթ ևն շատ են ծավալային ու երբեմն էլ՝ անսովոր։ Նրա սիրային երգերին հատուկ են նաև խոր դրամատիզմն ու բախումները, որոնց պատճառը ո՛չ միայն բանաստեղծի ողբերգական սերն է, այլև կյանքի ու իրականության անլուծելի հակասությունները, սոցիալ. անհավասարությունը, գեղեցկի ոտնահարումը։ Սայաթ-Նովային շատ են զբաղեցրել մարդու բարոյական կատարելության ու գեղեցկության հարցերը, դարի ու ժամանակի այլանդակության, մարդու մանրացման ու մարդկայինի աղարտման պատճառները, որոնք, ի վերջո մնում են անբացատրելի, մարմնականին բավարարություն տվողը չպիտի մոռանա նաև հոգու կամքը կատարելը («Աշխարըս՝ մի փանջարա է...», «Արի, ինձ անգաճ կալ...», «Արի համով ղուլուղ արա...», «Առանց քիզ ի՛նչ կոնիմ...» ևն)։
Գունագեղ պատկերների, երաժշտ. հնչյունների ստեղծման անզուգական վարպետ է Սայաթ-Նովան։ Նրա խաղերը, անգամ տխուր ու հուսահատ, մերթ խաղաղություն են բերում մարդու հոգուն՝ Առակաց գրքից. Հայսմավուրքից ու Յոթ իմաստասերների պատմությունից և ժողովրդի բառ ու բանից քաղված իմաստալից խրատներով, մերթ էլ բոցավառում նրա երևակայությունը՝ վերստեղծելով ամենակատարյալի մտապատրանք։ Սայաթ-Նովայի լեզուն արլ. փոխառություններով և ժողովրդական մտածողության կենդանի արտահայտություններով հարուստ թիֆլիսահայ խոսվածքն է։
Սայաթ-Նովան մեծ ծառայություն ունի ուշ միջնադարի հայ գրկականության ու հոգևոր մշակույթի ասպարեզում։ Նա հայոց գուսանական-ժողովրդական քնարերգության բարձրակետն է, բնությունից շռայլորեն օժտված արվեստագետ, որ վերածնել է հայոց քաղ. ինքնուրույն կյանքի մասնատման ու անկման պատճառով այլափոխված գուսանական արվեստը, այն դրել նոր հունի մեջ՝ հեղաշրջելով XVI դ. ծայր առած աշուղական բանաստեղծության ձևն ու բովանդակությունը։ Կովկասում և Մերձավոր Արևելքի երկրներում լայն տարածում գտած, մասամբ էլ անցեղ ու անհայրենիք, թափառական երգիչ-նվագածուների թուրքալեզու խաղերին՝ Սայաթ-Նովան հակադրել է հայալեզու երգերն ու խորապես մարդկային ապրումներ արտահայտող ստեղծագործությունները և կամրջել միջնադարյան բանաստեղծությունն ու ձևավորվող նոր քերթությունը, ժող. խաղն ու անձնական քնարերգությունը։ Նա հայ իրականության մեջ առաջին բանաստեղծն է, որ բազմալեզու ստեղծագործությամբ մեծ դեր է խաղացել Կովկասի ժողովուրդների հոգևոր մերձեցման գործում։ Սկսած XVIII դ. 2-րդ կեսից՝ նրա ազդեցությունն են կրել վրացի, ադրբեջանցի և հայ շատ բանաստեղծներ ու աշուղներ։ Սայաթ-Նովան. իր հաստատուն տեղն ունի նաև վրաց քնարերգության պատմության մեջ։
Սայաթ-Նովան գրական նորարար է, սիրո և արդարության քարոզիչ, բանաստեղծ, երգիչ, երգահան ու նվագածու՝ միաժամանակ։
1759-ի կեսերին ավարտվել է Սայաթ-Նովայի՝ իբրև բանաստեղծի ու երգահան-երաժշտի կյանքը։

Սայաթ-Նովայի գերեզմանը Թբիլիսիի Ս.Գևորգ 
եկեղեցու բակում

1759-ին Հերակլ II-ի հարկադրանքով նա քահանա է ձեռնադրվել Տեր Ստեփանոս անունով և շատ չանցած ուղարկվել Կասպից ծովի հվ. ափին գտնվող Էնզելի նավահանգիստը։ Այստեղ երգիչն «ապաշխարել» և արտագրել է Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը (1760)։ Ե՛րբ է վերադարձել հայրենիք, ստույգ հայտնի չէ։ 1766-ին ապրել է Զաքաթալայից Շամախի տանող առևտր. ճանապարհի վրա ընկած Կախի փոքրիկ ավանում (եղել է քահանա), որտեղ արտագրել է մեկ ուրիշ ձեռագիր՝ Աստվածաշնչի հատվածներից բաղկացած մի ժողովածու (երկու ձեռագրերն էլ պահվում են Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում)։ 1768-ին մահացել է կինը՝ Մարմարը, թողնելով չորս անչափահաս զավակ (Հովհաննես, Մելքիսեթ, Սառա և Մարիամ)։ Այդ կամ հաջորդ տարվանից Սայաթ-Նովա-Տեր Ստեփանոսը փոխադրվել է վանք, ծառայել Թիֆլիսում հաստատված Հաղպատի միաբանության առաջնորդարանում, իսկ 1778-ից, երբ վերաշինվել է Հաղպատի վանքը, կարգվել է Սուրբ Նշան վանքի լուսարար։ Հետագայում (հավանաբար 1784-ին) միաբանության հետ նորից վերադարձել է Թիֆլիս։ 1795-ի սեպտեմբերին, Աղա-Մահմադ խան Ղաջարի արշավանքի օրերին, զոհվել է և թաղված է Թբիլիսիի Ս. Գևորգ եկեղեցու բակում։

Հովհաննես Թումանյանի և նկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանի ջանքերով 1913 թ-ին տոնվել է աշուղի ծննդյան 200-ամյակը, 1914 թ-ին հրատարակվել է հայերեն խաղերի ամբողջական՝ «Սայաթ-Նովա» ժողովածուն, Հովհաննես Թումանյանի նախաձեռնությամբ 1914 թ-ի մայիսի 15-ին Թիֆլիսի Սբ Գևորգ եկեղեցու բակում բացվել է Սայաթ-Նովայի հուշաքարը, սահմանվել է սայաթնովյան Վարդատոնը (նշվում է մայիսի վերջին կիրակի օրը):

 Նաև այս տարի Վիրահայոց Թեմը և Թեմին կից գործող «Հայարտուն» կենտրոնը, աջակցությամբ Թբիլիսիի Պ.Ադամյանի անվան հայպետդրամայի թատրոնի, Վրաստանի հայ գրողների «Վերնատուն» միության, Վրաստանում ՀՀ դեսպանության, հովանավորությամբ ք.Թբիլիսիի քաղաքապետարանի, ՀՀ Մշակույթի և Սփյուռքի նախարարությունների հրավիրում են Ձեզ հայ մեծ սիրերգակ, անմահ Սայաթ-Նովային նվիրված ավանդական, այս տարի արդեն հոբելյանական` 100-րդ «Վարդատոնին», որը տեղի կունենա ս.թ. մայիսի 25-ին, ժամը 13:00-ին, Թբիլիսիի Սուրբ Գևորգ առաջնորդանիստ եկեղեցու հարակից Վախթանգ Գորգասալիի անվան հրապարակում:
Տոնահանդեսը կսկսվի Սայաթ-Նովայի գերեզմանին կարմիր վարդեր դնելով:
Մեծ բանաստեղծի մոռացված ստեղծագործություններին հարություն տվողը և սայաթնովագիտության հիմնադիրը եղել է հայագետ Գ. Ախվերդյանը։ 1848-ի մայիսին ձեռք բերելով աշուղի Դավթարը, հետազոտական քրտնաջան աշխատանքից ու որոնումներից հետո, 1852-ին լույս է ընծայել Սայաթ-Նովայի հայ. խաղերի առաջին ժողովածուն (46 խաղ)՝ կցելով բանաստեղծի կենսագրությունը, Թիֆլիսի բարբառի քննությունը և առանձին ոտանավորների բառապաշարին վերաբերող արժեքավոր մեկնաբանություններ։ Դա ծրագրված «Գուսանք» մատենաշարի միակ գիրքը եղավ։ Ախվերդյանի ազդեցությամբ ռուս բանաստեղծ Յա. Պոլոնսկին Սայաթ-Նովայի մի քանի խաղ թարգմանել է ռուսերեն և նրա մասին ուսումնասիրություն հրատարակել Թիֆլիսի «Կավկազ» («Кавказ») թերթում (1851, 1852)։ Հետագայում նոր խաղեր են հայտնաբերել ու հրատարակել բանասերներ Գ. Տեր-Աղեքսանդրյանը (1885), Գ. Ասատուրը (1903), աշուղ Սկանդար-Նավեն (1912) և ուրիշներ։ Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգությունը ժողովրդականացնելու գործում մեծ վաստակ ունեն Հ. Թումանյանը, նկարիչ Գ. Բաշինջաղյանը և ուրիշներ, որոնց ջանքերով 1913-ին տոնվել է մեծ երգչի ծննդյան 200-ամյա հոբելյանը և 1914-ին հրատարակվել հայկական խաղերի առավել լրիվ ժողովածուն («Սայաթ-Նովա»)։
Սայաթնովագիտությունը բուռն զարգացում ապրեց սովետական կարգերի հաստատումից հետո ինչպես մայր հայրենիքում, այնպես էլ սփյուռքում։ Հրատարակվեցին նոր ժողովածուներ, գրվեցին հետազոտություններ։ Այդ մարզում իրենց ներդրումն ունեն բանասերներ Գ. Լևոնյանը, Ռ. Աբրահամյանը, Հ. Զավրյանը, Ն. Աղբալյանը, Ա. Ղանալանյանը, Խ. Սարգսյանը, Գ. Աբովը, Ս. Հարությունյանը, Պ. Սևակը, Լ. Մելիքսեթ-Բեկը և ուրիշներ, ամենից ավելի՝ Մ. Հասրաթյանը, որը կազմել է Սայաթ-Նովայի «Հայերեն, վրացերեն, ադրբեջաներեն խաղերի» նոր և ամենաընդարձակ ժողովածուն (3-րդ հրտ. 1963), թարգմանել վրացերեն 32 և ադրբեջաներեն 85 խաղ, գրել ուշագրավ մեկնաբանություններ, տվել Սայաթ-Նովայի խաղերն ամփոփող Դավթարի նկարագրությունը, մեկնաբանել բանաստեղծի երգերի բառապաշարը։
Սայաթ-Նովայի կյանքը նյութ է դարձել գրական երկերի (վեպ, նովել, պոեմ, դրամա, բալլադ, ոտանավորներ) և արվեստի ստեղծագործությունների (օպերա, կինոնկար, թեմատիկ նկարներ)։ Նրա երևակայական նկարն ստեղծել են Գ. Շարբաբչյանը, Հ. Ռուխկյանը, քանդակել է Ա. Հարությունյանը։ Սովետական Հայաստանում Սայաթ-Նովայի անունով են կոչվում դպրոցներ, փողոցներ, գուսանական-երաժշտական խմբեր։ Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել են ռուս, և աշխարհի մի շարք այլ լեզուներով։
 1963-ի խաղաղության համաշխարհային խորհրդի որոշմամբ նշվեց Սայաթ-Նովայի ծննդյան 250-ամյակը։
Մոլորակագիտության միջազգային միության պատվավոր պրեզիդենտ Գ. Կատերֆելդի առաջարկությամբ՝ 1976-ին Սայաթ-Նովայի անունով կոչվեց Մերկուրիի խառնարաններից մեկը (այսպես կոչված՝ Մարսի ծովի հարավում)։

   «...Մեր վիթխարի Սայաթ-Նովան մի հոյակապ սիրահար է, բռնված ու բռնկված սիրո հրդեհով, նրա լույսի տակ էլ նկատում է աշխարհքն ու իրերը, զգում է, որ էրվում, վերջանում է ինքը, բայց մնում է արի ու բարի, անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպես աշխարհքի ու մարդու մեծ բարեկամը»:

Հովհաննես Թումանյան, 

բանաստեղծ

   «Այնպիսի բանաստեղծներով, ինչպիսին Սայաթ-Նովան է, պետք է պարծենա բովանդակ մարդկությունը. նրանք երկնքի վեհ ընծաներն են, որ ուղարկվում են ոչ ամենքին և ոչ հաճախակի. նրանք նախախնամության ընտրյալներն են, որոնք օրհնանք են դրոշմում իրենց դարին և իրենց հայրենիքին»:

Վալերի Բրյուսով, 

ռուս գրականագետ

   «Սայաթ-Նովան այնպես ստեղծագործեց, որ մտավ երեք ժողովրդի գրականության մեջ: Ո՜չ թե գրականության պատմության, այլ գրականության մեջ՝ կենդանի և ապրող, կարդացվող ու երգվող, միշտ ճարվող, բայց միշտ փնտրվող գրականության մեջ: Մտավ իբրև աղ: Այսքանով էլ Սայաթ-Նովան անհատ չէ, թեկուզ և մեծ անհատ, այլև ժամանակ լցնող շունչ է, տարածություն լցնող օդ, և այդպիսին մնում է մինչև հիմա՝ 200 տարի հետո էլ»:

Պարույր Սևակ, 

բանաստեղծ

Sayat-Nova
Sayat-Nova, pseudonimo di Harutyun Sayatyan (Tbilisi, 14 giugno 1712 – Haghpat, 22 settembre 1795), è stato un poeta e musicista  armeno, che aveva composizioni in un numero di lingue.
È considerato il più grande poeta armeno del Settecento. La sua lirica amorosa è intensa, talora venata di malinconia talora colma di gioia. Sayat-Nova usa un linguaggio raffinato, denso di metafore e similitudini: in un periodo di oppressione culturale, i suoi canti rappresentarono una testimonianza straordinariamente vitale di amore per la vita e per la natura.
La madre di Sayat-Nova, Sara, è nato a Tbilisi, e suo padre, Karapet, sia in Aleppo e Adana. E 'nato a Tbilisi.  La sua lingua madre era georgiano e lui prima scritto esclusivamente in georgiano, anche se alla fine ha imparato armeno. Sayat Nova è stato abile a scrivere poesie, cantare e suonare il kamancheh, Chonguri, Tambur. Si è esibito alla corte di Erekle II della Georgia, dove ha anche lavorato come diplomatico e, a quanto pare, ha contribuito a forgiare un'alleanza tra la Georgia, l'Armenia e Shirvan contro l'Impero Persiano. Ha perso la sua posizione presso la corte reale quando è caduto nell'amore con la sorella del re; ha trascorso il resto della sua vita come un bardo itinerante.
Nel 1759 fu ordinato sacerdote nella Chiesa Apostolica Armena.Sua moglie Marmar morì nel 1768, lasciando quattro figli. Ha servito in località tra Tbilisi e Monastero di Haghpat. Nel 1795 fu ucciso nel monastero da parte dell'esercito invasore di Mohammad Khan Qajar, lo Scià di Persia, per aver rifiutato di denunciare il cristianesimo e convertirsi all'Islam. È sepolto nella Cattedrale di San Giorgio, Tbilisi.
In Armenia, Sayat Nova è considerato un grande poeta che ha fatto un notevole contributo alla poesia armena e la musica del suo secolo. 
 Anche se ha vissuto tutta la sua vita in una società profondamente religiosa, le sue opere sono per lo più laica e piena di romantico espressionismo. Circa 220 canzoni sono stati attribuiti a Sayat-Nova, anche se può aver scritto migliaia. Ha scritto le sue canzoni in armeno, georgiano, azero e persiano. Le sue composizioni assumono la forma di canti tradizionali armeni.
Anche quest'anno , la Diocesi e la Diocesi di Centrosostegno del teatro armeno a Tbilisi  P. Adamian , Unione di Scrittori georgiani . L'Ambasciata in Georgia , patrocinato dal Municipio di Tbilisi , Ministero della Cultura e del Ministero della Diaspora invitano grande concerto .In  Sayat - Nova Deschanel , 100 ° anniversario di quest'anno , la "Vardaton" che si terrà il Il 25 maggio, alle ore 13:00 ,Vicina chiesa di San Giorgio a Tbilisi Vakhtang Gorgasalii Square.

Sayat Nova. Sergéi Paradzhánov, 1968

էսպես Արութինի ասած,

Աշխարհըս մե փանջարա է,-թաղերումեն բեզարիլ իմ.

Մըտիկ տըվողըն կու խուցվի,-դաղերումեն բեզարիլ իմ.

Էրեգ լավ էր կանց վուր էսօր,- վաղերումեն բեզարիլ իմ.

Մարթ համաշա մեկ չի՛ ըլի,- խաղերումեն բեզարիլ իմ:


Դովլաթն էյթիբար չունե, յիփոր կերթա ուրուշ-քարով.

Լավ մարթն էն է' գլուխըն պահե աշխարումըս էյթիբարով.

Աշխարըս մեզ մընալու չէ' իմաստնասիրաց խաբարով.-

Գուզիմ թըռչի բըլբուլի պես,- բաղերումեն բեզարիլ իմ:



Ո՞վ կոսե թե յիս կու ապրիմ առուտեմեն ինչրու մուտըն'

Աստըձու ձիռումըն հիշտ է մարթու աշխարք ելումուտըն.

Ղուրթս էնդուր ճանփա չէ գնում' շատացիլ է խալխի սուտըն.

Քըսանըն' մե ղուլ չին պահում,- աղերումեն բեզարիլ իմ:


Աշխարըս միզ մընալու չէ, քանի նըստինք զող ու սափին.

Հում կաթնակիր-Աթա՛մի զաթ, նա՛լաթ ըլի էտ քու բափին.

Համփիրութինըս հատիլ է, չիմ դիմանում խալխի գափին.

Դոստիրըս դուշման ին դառի- յաղերումեն բեզարիլ իմ:


Սայաթ-Նովեն ասաց' դարդըս կանց մե ճարըն շատացիլ է.

Չունիմ վաղվան քաղցըր փառքս, հիմի դարըն շատացիլ է.

Բըլբուլի պես էնդուր գու լամ' վարթիս խարըն շատացիլ է.

Չի՛ն թողնում վախտին բացվելու,-քաղերումեն բեզարիլ իմ:

***

LOVE SONG .

Io non sospirare, mentre tu sei la mia anima ! Bella, tu sei per me

Una tazza d'oro , con acqua riempita di immortalità.

Mi siedo , che su di me può cadere la tua ombra , dolce ;

Tu sei una tenda ricamata in oro per proteggere me dal calore .

Prima ascoltare colpa mia , e , se tu vuoi , allora uccidere quest'uomo sbaglia ;

Tu hai tutto il potere ; per me tu sei il Sultano e il Khan .

La tua vita è come una lingua cipresso , il tuo zucchero , in verità ;

Il tuo labbro è caramelle , e la tua pelle come Franchi raso liscio.

I tuoi denti sono perle e diamanti , le porte di toni melodioso ;

I tuoi occhi sono coppe d'oro smaltato ornati di pietre preziose ;

Tu sei una gemma rara e inestimabile , più bella da vedere;

Un rubino ricco del Monte. Bedakhsh , amore mio , tu sei per me .

Come posso sopportare questa miseria , a meno che il mio cuore fosse pietra?

Le mie lacrime sono di sangue a causa di te , la mia ragione è o'erthrown .

Un giovane vite nel giardino tu fresco arte per me , mia bella ,

Sancito verde , e impostare rotondo con rose ovunque .

Io, come l' usignolo d'amore Lorn , vorrei librarsi su di te .

Un paesaggio di gioia e di amore , la mia regina , tu sei per me !

Ecco, io sono ubriaca con il tuo amore ! Mi sveglio , ma il mio cuore dorme .

Il mondo è sazio con il mondo ; il mio cuore la sua fame continua .

Cosa devo lodarti da quando nulla è lasciato sulla terra , salvare te?

Tu sei un cervo , una Pegasus scaturita dal mare di fuoco !

Parla ma una sola parola , per dire tu sei * l'amore di Saiat Nova ,

E poi ciò che conta alcunché a me , in terra o il cielo sopra ?

I tuoi raggi hanno riempito il mondo ; tu sei uno scudo che facciate solari.

Tu fai esalare il profumo dolce dei chiodi di garofano e cannella ,

Di violetta, rosa e maggiorana ; a me , con amore coltivato pallido,

Tu sei un fiore rosso del campo , un giglio di valle !

***

ՔԱՆԻ ՎՈՒՐ ՋԱՆ ԻՄ

Քանի վուր ջան իմ, յա՛ր, քի ղուրբան իմ. աբա ի՞նչ անիմ,
Արտասունք անիմ, շատ հոգոց հանիմ, - յա՛ր, ղադետ տանիմ:
Ասիր. «ջեյրան իմ». թուղ քի սե՛յր անիմ. յա՛ր մըտիկ անիմ:
Մո՛ւթ բախչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՛ր, իլթիմազով:

Մազիրըդ դաստա, պըռոշըդ փըստա, հեյրանի վախտ է.
Եկ գնանք չոլըն, վուր հասնինք գոլըն, ջեյրանի վախտ է:
Բըլբուլըն վարդին, վարթըն՝ բաղաթին. սեյրանի վախտ է.
Մո՛ւթ բախչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՛ր, իլթիմազով:

Շուռ գանք հանդամով. յիրգնային նամով, թուփըն բացվիլ է.
Խաղ կանչինք հանգով, լալեքն ռանգով, վարդըն բացվիլ է.
Սուսան սըմբուլով, ղարիբ բըլբուլով, բաղըն լցըվիլ է.
Մո՛ւթ բախչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՛ր, իլթիմազով:

Պատվական շինած, նըման նըմանած, Լեյլու դիդարին.
Յա՛ր, ուշքըս գընաց, մազիրըդ մընաց վրա մուհաջարին:
Բաղըն զարդարած, բլըբուլըն քընած, վարդի սաջարին. -
Մո՛ւթ բախչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՛ր, իլթիմազով:

Հաքիլ իս ատլաս, թուրլու զարդ ու խաս՝ սալբու դալ բովուն.
Ձեռիդ ունիս թաս, լըցնիս ու ինձ տաս, ղուրբան իմ քովուն:
Թաք դուն բախչեն գաս՝ անիս մասնե մաս քու Սայաթ-Նովուն:
Մո՛ւթ բախչեն նազով, քիզ գովիմ սազով, յա՛ր, իլթիմազով:

***

ԱՇԽԱՐՈՒՄԸՍ ԱԽ ՉԻՄ ՔԱՇԻ

Աշխարումըս ախ չիմ քաշի, քանի վուր ջա՛ն իս ինձ ամա.
Անմահական ջըրով լիքն օսկե փընջան իս ինձ ամա.
Նըստիմ, վըրես շըվաք անիս՝ զարբաբ վըրան իս ինձ ամա.
Սուչս իմացի՛, էնենց սըպանե՝ Սուլթան ու Խան իս ինձ ամա:

Մեչկըտ սալբու չինարի պես, ռանգըտ Փըռանգի ատլաս է,
Լիզուտ շաքար, պռոշըտ ղանդ, ակռեքըտ մարքրիտ ատլաս է.
Օսկու մեչըն մինա արած, աչկիրըտ, ակնակապ թաս է.
Պատվական անգին ջավայիր, լալ-Բադեշխան իս ինձ ամա:

Յիս էս դարդին վո՞ւնց դիմանամ՝ մակամ սիրտըս ունիմ քարած,
Արտասուքս արուն շինեցիր, խելքըս գըլխես ունիմ տարած,
Նուր բաղ իս, նուր բախչի մեչըն բոլորքըտ վարթով չափարած.
Վըրետ շուռ գամ բըլբուլի պես՝ սիրով սեյրան իս ինձ ամա:

Քու էշխըն ինձի մաստ արավ, յիս զարթուն իմ, սիրտըս է քընած.
Աշխարս աշխարով կըշտացավ, իմ սիրտըս քիզնից սով մընաց.
Յա՛ր, քիզ ինչո՞վ թարիփ անիմ՝ աշխարումըս բան չը մնաց.
Կրակե, ծովեմեն դուս էկած, ռաշ ու ջեյրան իս ինձ ամա:

Ի՞նչ կուլի մեկ հիդըս խոսիս, թե վուր Սայաթ-Նովու յար իս.
Շուխկըտ աշխարըս բըռնիլ է՝ արեգակի դեմըն փար իս.
Հուտով հիլ, միխակ, դարչին, վարդ, մանիշակ, սուսամբար իս,
Կարմըրագուն՝ դաշտի ծաղիկ, հովտաց շուշան իս ինձ ամա: 

***

ԹԱՄԱՄ ԱՇԽԱՐ

Թամամ աշխար պըտուտ էկա, չը թողի Հաբաշ, նազանի.
Չը տեսա քու դիդարի պես՝ դուն դիփունեն բաշ, նազանի.
Թե խամ հաքնիս, թե զար հաքնիս, կու շինիս ղումաշ, նազանի.
Էնդու համա քու տեսնողըն ասում է վա՜շ, վա՜շ, նազանի:

Դուն պատվական ջավահիր իս, է՛րնեկ քու առնողին ըլի.
Ով կու գըթնե՝ ա՛խ չի քաշի, վա՛յ քու կորցընողին ըլի.
Ափսոս, վուր շուտով մեռիլ է, լուսըն քու ծընողին ըլի.
Ապրիլ էր, մեկ էլ էր բերի քիզի պես նաղաշ, նազանի:

Դուն էն գըլխեն ջուհարդար իս, վըրետ զարնըշան է քաշած.
Դաստամազիտ թիլի մեչըն մե շադա մարջան է քաշած.
Աչկիրըտ օսկե փիալա՝ չարխեմեն փընջան է քաշած.
Թերթերուկըտ՝ նիտ ու նաշտար, սուր ղալամթըրաշ, նազանի:

Էրեսըտ՝ փարսևար ասիմ, նըման է շամս ու ղամարին.
Բարակ մեչկիտ թիրման շալըն նըման է օսկե քամարին.
Ղալամըն ձեռին չէ կանգնում, մաթ շինեցիր նաղըշքարին.
Յիփ նըստում իս՝ թութի ղուշ իս, յիփ կանգնում իս՝ ռաշ նազանի:

Յիս է՛ն Սայաթ-Նովասին չիմ, վուր ավզի վըրա հիմնանամ.
Աջաբ, միզիդ ի՞նչ իս կամում՝ սըրտետ մե խաբար իմանամ.
Դուն կըրակ, հաքածըտ կըրակ, վո՞ւր մե կըրակին դիմանամ.
Հնդու ղալամքարու վըրեն ծածկիլ իս մարմաշ, նազանի: 

***

ԱՇԽԱՐԸՍ ՄԵ ՓԱՆՋԱՐԱ Է

Աշխարըս մե փանջարա է, - թաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մըտիկ տըվողըն կու խուցվի, - դաղերումեն բեզարիլ իմ.
Էրեգ լավ էր կանց վուր էսօր, - վաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մարթ համաշա մեկ չի՛ ըլի, - խաղերումեն բեզարիլ իմ:

Դովլաթըն էյթիբար չունե, յիփոր կերթա ուրուշ-քարով.
Լավ մարթն էն է՝ գլուխըն պահե աշխարհումս էյթիբարով.
Աշխարըս միզ մընալու չէ՝ իմաստնասիրած խաբարով, -
Գուզիմ թռչի բլբուլի պես, - բաղերումեն բեզարիլ իմ:

Ո՞վ կոսե, թե յիս կու ապրիմ առուտեմեն ինչրու մուտըն՝
Աստծու ձիռումըն հիշտ է մարթու աշխարք ելումուտըն.
Ղուրթըս էնդուր ճամփա չէ գնում՝ շատացիլ է խալխի սուտըն.
Քըսանըն՝ մե ղուլ չին պահում, - աղերումեն բեզարիլ իմ:

Աշխարհըս միզ մընալու չէ, քանի նըստինք զող ու սափին.
Հում կաթնակիր - Աթա՛մի զաթ, նա՛լաթ ըլի էտ քու բափին.
Համփիրութինըս հատիլ է, չիմ դիմանում խալխի գափին.
Դոստիրըս դուշման ին դառի - յաղերումեն բեզարիլ իմ:

Սայաթ-Նովեն ասաց՝ դարդըս կանց մե ճարըն շատացիլ է.
Չունիմ վաղվան քաղցըր փառքըս, հիմի դառըն շատացիլ է,
Բըլբուլի պես էնդուր գու լամ՝ վարդիս խարըն շատացիլ է.
Չի՛ն թողնում վախտին բացվելու, - քաղերումեն բեզարիլ իմ: 

***

ԴՈՒՆ Է՛Ն ԳԸԼԽԵՆ

Դուն է՛ն գըլխեն իմաստուն իս, խիլքտ հիմարին բաբ մի՛ անի,
Էրազումըն տեսածի հիդ միզի մե հեսաբ մի՛ անի,
Յիս խոմ էն գըլխեն էրած իմ, նուրմեկանց քաբաբ մի՛ անի,
Թե վուր գիդիմ բեզարիլ իս, ուրիշին սաբաբ մի՛ անի:

Չը կա քիզ պես հուքմի-հեքիմ. դու Րոստոմի Զալ՝ թագավուր.
Ասկըտ ասկերումըն գոված՝ հա՛մդ ունիս, գոզալ թաքավուր.
Թե էսանց էլ սուչ ունենամ, գլուխս արա տալ, թագավուր.
Մըտիկ արա քու ստեղծողին՝ նահախ տիղ ղազաբ մի՛ անի:

Յարալուն հեքիմն էնդուր գուզե՝ դի՛ղ տալու է, ցա՛վ տալու չէ.
Քանի գուզե արբաբ ըլի՝ ղուլըն աղին դավ տալու չէ.
Դու քու սիրտըն իստակ պահե, յադի խոսկըն ավտալու չէ.
Աստծու սերըն կանչողի պես դըռնեմետ ջուղաբ մի՛ անի:

Ամեն մարթ չի կանա խըմի՝ իմ ջուրըն ուրիշ ջըրեն է.
Ամեն մարթ չի կանա կարթա՝ իմ գիրըն ուրիշ գըրեն է:
Բունիաթըս ավազ չիմանաս՝ քարափ է, քարուկըրեն է՝
Սելավի պես, առանց ցամքիլ, դուն շուտով խարաբ մի՛ անի:

Քանի գոզե քամին տանե՝ ծովեմեն ավազ չի պակսի.
Թեգուզ ըլիմ, թեգուզ չըլիմ՝ մեջլիսներուն սազ չի պակսի,
Թե դու պակսիմ, քիզ կու պակսիմ՝ աշխարիս մե մազ չի պակսի.
Սայաթ-Նովու գերեզմանըն Հինդ, Հաբաշ, Արաբ մի՛ անի: 
***

ՅԻՍ ՔՈՒ ՂԻՄԵԹԸՆ ՉԻՄ ԳԻԴԻ

Յիս քու ղիմեթըն չիմ գիդի՝
Ջավահիր քարի նըման իս.
Տեսնողին Մեջլում կու շինիս՝
Լեյլու դիդարի նման իս:

Աշխարումըս իմըն դուն իս,
Բեմուրվաթ իս, մուրվաթ չունիս.
Պըռոշներըտ՝ նաբաթ ունիս, -
Ղանդ ու շաքարի նըման իս:

Դադա պիտի՝ թարիփտ ասե, -
Ակռեքըտ յաղութ-ալմաս է,
Ռանգըտ փըռանգի ատլաս է, -
Զար-ղալամքարի նըման իս:

Մազիրըտ նըման ռեհանի,
Դուն ուրիշ խիալ մի անի,
Ռահմ արա, հոքիս մի հանի՝
Մուրվաթով յարի նըման իս:

Վունց դիմանամ էսչափ չարին՝
Աչկեմես կաթում է արին.
Սայաթ-Նովա, նազլու յարին՝
Գընած նոքարի նըման իս: 

***

ԱՄԵՆ ՍԱԶԻ ՄԵՉԸՆ

Ամեն սազի մեչըն գոված դուն թամամ տա՛սն իս, քամանչա՛,
Նաքազ մարթն քիզ չի տեսնի, դուն նըրա պա՛սն իս քամանչա՛,
Ղաստ արա՝ է՛լ լավ օրերու էդիվըն հասնիս, քամանչա՛,
Քիզ ինձնից ո՞վ կանա խըլի, աշուղի բա՛սն իս քամանչա՛:

Անգաճըտ էրծաթեն պիտի, գըլուխըտ ջավահիր քարած,
Կութըտ շիրմայեմեն պիտի, փուրըտ սադափով նաղշ արած,
Սիմըտ օսկեն քաշած պիտի, էրկաթըտ փանջարա արած.
Օչով ղիմեթըտ չի գիդի – լալ ու ալմասն իս, քամանչա՛:

Ճիպուտըտ վարաղնած պիտի՝ թահր ունենա հազար ռանգով.
Ձարըտ ռաշի կուդեն պիտի, վուր դուն խոսիս քաղցըր հանգով.
Շատին զարթուն կու լուսացնիս, շատին կու քընեցնիս բանգով՝
Անուշահամ գինով լիքըն դուն օսկե թասն իս, քամանչա՛:

Ածողիտ էրկու կու շինիս. առաչ չայի, ղափա գուզիս,
Կու մեձըրվիս այվընումըն, պարապ վախտի րափա գուզիս,
Յիփ վեր գու քաս՝ մեջլիսումըն քաղցըր զող ու սափա գուզիս.
Բոլորքըտ գոզալնիր շարած մեջլիսի կեսն իս, քամանչա՛:

Շատ տըխուր սիրտ կու խնդացնիս, կու կըտրիս հիվընդի դողըն.
Յիփ քաղցըր ձայնըտ վիր կոնիս, բաց կուլի հիդըտ խաղողըն.
Խալխին էս իլթիմազն արա՝ ասին. «ապրի քու ածողըն».
Քանի սաղ է Սայաթ-Նովեն, շա՛տ բան կու տեսնիս, քամանչա՛:

***

ՓԱՀՐԱԴԸՆ ՄԻՌԱԾ

Փահրադըն միռած, Շիրինն ասաց՝ ղարեն էրված իմ.
Քաշվիլ է վարթըն, մոդ չի թողնում, խարեն էրված իմ.
Բըլբուլըն ասաց՝ «վարթիս խաթրի քարեն էրված իմ».
Տասնումեկ ամիս մունջ իմ կացի տարեն էրված իմ.

___Աստված կու սիրիս, զար մի հաքնի զարեն էրված իմ,
___Մեջլումի նըման ման իմ գալի, յարեն էրված իմ: 

Չըկա փաչահի խազինումըն մալ քիզի լայիղ.
Հալա չին գորձի Քիրմանումըն շալ քիզի լայիղ.
Օսկե մատնումըտ դուն դըրիլ իս լալ քիզի լայիղ.
Հաքիլ իս ատլաս, ռանգըն գուլգազ-ալ քիզի լայիղ.

___Աստված կու սիրիս, զար մի հաքնի զարեն էրված իմ,
___Մեջլումի նըման ման իմ գալի, յարեն էրված իմ: 

Խոսքիրըտ քախցըր, լիզուտ շաքար-շարթի միչումըն.
Գարունքվան, ծաղիկ, բաց իս էլի մարտի միչումըն.
Մազիրըտ ռեհան, փաթըթված է զարթի միչումըն՝
Կանաչ տերեվեն նամ չը կաթի զարթի միչումըն.

___Աստված կու սիրիս, զար մի հաքնի զարեն էրված իմ,
___Մեջլումի նըման ման իմ գալի, յարեն էրված իմ: 

Սայաթ-Նովեն իմ, էնդուր գու լամ, դարդիրըս արբաբ.
Մազիրըտ ռեհան, կըլապիտոն է, հուսիրըտ շարբաբ.
Բարակ ղամաթիտ խիստ սազ գու քա դիբա ու զարբաբ.

___Աստված կու սիրիս, զար մի հաքնի զարեն էրված իմ,
___Մեջլումի նըման ման իմ գալի, յարեն էրված իմ: 

***

ԲԸԼԲՈՒԼԻ ՀԻԴ

Բլբուլի հիդ լաց իս էլի,
Վարթի նման բաց իս էլի,
Վարթաջըրով թաց իս էլի,-
Թաց իս էլի.

Չկա քիզի նման, չկա քիզի նման,
Քիզ նման, քիզ նման,-
Դուն իս աննըման: 

Սիրունութինտ էլավ արբաբ.
Մազիր ունիս՝ սիմ ու շարբաբ.
Քի սազ գու քա ղուշլու զարբաբ.-
Ղուշլու զարբաբ.

Էրեսըտ է շամս ու ղամար.
Ջանըս դուս գու քա քիզ ամար.
Միչկիտ ունիս օսկե քամար.-
Օսկե քամար.

Հաքիտ զարդըն ալ իս արի.
Բըլբուլի հիդ լալ իս արի.
Բարկ էրեսիտ խալ իս արի.-
Խալ իս արի.

Դարդըս ասիմ՝ կու լան սարին.
Էս ի՞նչ բան էր, վուր դուն արիր.-
Սայաթ-Նովուն ջունուն արիր.-
Ջունուն արիր. 

***