Հրանտ Նազարյանց / Hrand Nazariantz

«Նազարեանց լուսավոր բանաստեղծ մըն է»

ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ

Քսաներորդ դարի առաջին տասնամյակի հայ գրական մամուլի և զանազան հանդեսների ու պարբերականների էջերում սփռված են բազմաթիվ ստեղծագործություններ ու թարգմանություններ, որոնք այսօր էլ արժանի են ճանաչվելու և կարդացվելու, մամուլի էջերում են մնացել տասնյակ հեղինակներ, որոնց արձակ կամ չափածո ստեղծագործությունները այսօր էլ արժանի են առանձին գրքով հրատարակվելու: Այդ հեղինակների ստեղծագործությունները՝ ինքնուրույն գործերն ու թարգմանությունները, ոչ միայն գրական-պատմական կարևոր իրողություններ են, որ ամբողջացնում են հայ գրական կյանքի համայնապատկերը, այլև գրական-գեղարվեստական որոշակի արժեք ներկայացնող գործեր են, որոնք իրավունք ունեն ինքնուրույն կյանքով ապրելու հայոց լեզվի և հայ գրականության մեջ: Այդ հեղինակներից մեկը, անշուշտ, Հրանտ Նազարյանցն է, տաղանդավոր բանաստեղծ, թարգմանիչ, էսսեիստ, խմբագիր, հանրային և գրական գործիչ:

 Հրանտ Նազարյանցը ապրել է հետաքրքրական, հակասություններով և դրամայով լեցուն, հարուստ ու բովանդակալից կյանք, ապրել է, նախ, Պոլսում և ստեղծագործել հայերեն, այստեղ հասել ճանաչումի և գնահատության և 1913-ից ապրել է Իտալիայում, Բարի քաղաքում, ստեղծագործել հիմնականում ֆրանսերեն ու իտալերեն, հասել մեծ փառքի ու ճանաչման, բայց իր մահկանացուն կնքել աղքատության ու թշվառության մեջ:

Իտալիայում այսօր էլ բանաստեղծ Հրանտ Նազարյանցը ճանաչում և համարում ունի: 2005 թվականի ամռանը Միլանում, հերթական անգամ, եղան Հրանտ Նազարյանցին նվիրված բանաստեղծական հանդիսություններ և պատվո հանդեսներ: Կարծում եմ, որ, այո, մենք չափազանց երկար «թողուցինք իրեն միայնակ իվր փառքին հետ»: «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչության համար այս տողերը գրողը տպագրության է պատրաստել Հրանտ Նազարյանցի հայերեն տպագիր գործերի՝ չափածո և արձակ ստեղծագործությունների, թարգմանությունների, ինչպես նաև պահպանված նամակների ամբողջական մի ստվար հատորը: Հրանտ Նազարյանցի արխիվը, որ, կարծեմ, գտնվում է Իտալիայում, ինձ մատչելի չի եղել:
Այնքան հետաքրքրական և հարուստ է Հրանտ Նազարյանցի կյանքը, որ «Ազգ» օրաթերթի համար գրված այս համառոտ ուրվագիրը հեղինակին իսկ թվում է չափազանց աղոտ ու ցավալիորեն կցկտուր: Բայց անկարելի է որեւէ կարճ գրության մեջ ներառնել իր կյանքի գոնե ինձ հայտնի երևութական փաստերի ամբողջությունը:
Հրանտ Նազարյանցին անհայտության մեջ թողնելու պատճառները շատ են: Չեմ կարծում, թե սովետահայ գրականագետները չեն հանդիպել իր անվանը: Բայց բացեք սովետահայ ակադեմիկոս գրականագետների հաստափոր գրքերը և կտեսնեք, որ սիմվոլիզմի մասին գրում էին այնպես, ինչպես կգրեին ֆաշիզմի կամ հակասովետական հայտարարված որևէ այլ երևույթի մասին: Էլ ի՜նչ Հրանտ Նազարյանց.. Սիմվոլիզմը վիթխարի մշակույթ է, և ի պատիվ հայ գրականության, գոյություն ունի հայկական սիմվոլիզմ՝ հայ գրականության սահմաններին պատշաճող հարուստ ու հետաքրքրական գրական իրողություն: Եվ այդ հարուստ ու հետաքրքրական գրական ի րողության ուշագրավ դեմքերից մեկը, անշուշտ, Հրանտ Նազարյանցն է: Արդի հայ գրական միտքը, սովետահայ գրականագիտության պես, բարոյական իրավունք չունի հրաժարվելու Հրանտ Նազարյանցի նման բանաստեղծից:

* * *

Հրանտ Նազարյանցը ծնվել է 1877 թվականի հունվարի 8-ին, Կ. Պոլսում, Սկյուտար թաղամասում՝ մեծ բանաստեղծների ու գրողների՝ Պետրոս Դուրյանի, Եղիա Տեմիրճիպաշյանի, Տիրան Չրաքյանի, ընտիր մտավորական Ռեթեոս Պերպերյանի ծննդավայրում: Նրա ծննդյան ստույգ թվականը հայտնի չէ, տարբեր կենսագիրներ տարբեր թվականներ են նշում՝ 1880, 1883, 1884 եւ վերջապես 1886: Առավել հավանական է թվում Արամայիս Սրապյանի նշած թվականը՝ 1877: Ապագա բանաստեղծը սերում էր ծագումով պարսկահայ նշանավոր Ստեփանոս Նազարյանցի պատկառելի գերդաստանից: Հայրը՝ Տիրան Նազարյանցը, ըստ վկայությունների, եղել է «հռետոր, խանդոտ հայրենասեր, անդամ Ազգային ժողովին և երեսփոխան Գում-Գափուի Հայոց»: Պապը՝ Թորոս Նազարյանցը, ըստ նույն վկայությունների, նույնպես «գրոց-բրոց» մարդ է եղել՝ հմուտ գրաբարագետ, հայ դասական լեզվի ջատագով, հիմնադրել է օրիորդաց առաջին վարժարանը:
Սովորել է Ռեթեոս Պերպերյանի վարժարանում, որտեղից մի օր հեռացրել են նրան: Վարժարանում սիրահարվում է Ռեթեոս Պերպերյանի դստերը՝ մեր գրականության եւ մշակույթի մեջ ոչ անհայտ Մաննիկ Պերպերյանին: Հայրը գնում է Ռեթեոս Պերպերյանի դուռը՝ որդու համար խնդրելու նրա դստեր ձեռքը: Եվ Ռեթեոս Պերպերյանը մերժում է... Երիտասարդ Հրանտ Նազարյանցը շատ խորն է ապրում իր այս առաջին սիրո դրաման: Եվ քիչ է ասել՝ դրաման: Իր հետագա սիրային պատմությունները նույնպես պատված են լեգենդներով, անհավատալի իրադարձություններով ու մշուշով: Այս առաջին սիրո հետ էլ սկսվում են մութ եւ խորհրդավոր պատմությունները: Ըստ վկայությունների՝ այս սիրո պատճառով էլ նա հեռացվում է վարժարանից, և այս մերժումն էլ ստիպում է Հրանտ Նազարյանցին հեռանալ Պոլսից:
1900 թվականին Հրանտ Նազարյանցը մեկնում է Փարիզ և ապա՝ Լոնդոն, իր կրթության բացը լրացնելու նպատակով: Այստեղ նա, կարելի է ասել, լիովին տիրապետում է ֆրանսերեն եւ անգլերեն լեզուներին: Պոլսահայ նոր սերնդի գրականության առաջին դեմքն է Հրանտ Նազարյանցը, որ մեկնում է Եվրոպա՝ հայրենիք վերադառնալու համար:

Պոլիս վերադառնալով՝ Հրանտ Նազարյանցը շուտով հայտնվում է գրական-մշակութային ծավալվող կյանքի հորձանուտի մեջ եւ նվիրվում է գրական տենդագին աշխատանքի: Փարիզի եւ Լոնդոնի իր կյանքի տարիները պատված են անհայտության մշուշով, բայց դատելով ըստ իր առաջին տարիների գրական գործունեության, դրանք իզուր չեն անցել: Պոլսում երիտասարդ Հրանտ Նազարյանցը իր առաջին գրական քայլերով դրսևորում է անառարկելի ձիրք, բարձր ճաշակ եւ գրական նախաձեռնություն:
Հրանտ Նազարյանցն է, որ «հայտնաբերում է» պատանի բանաստեղծուհի Հերանուշ Արշակյանին (ծն. 1887), քաջալերում է նրա գրական առաջին քայլերը, կազմակերպում է նրա առաջին բանաստեղծությունների հրապարակումները զանազան պարբերականներում, թոքախտավոր բանաստեղծուհու համար դառնում է նեցուկ, հոգեհարազատ մարդ-եղբայր-բարեկամ՝ ստեղծելով նրա համար հոգեկան բարենպաստ մթնոլորտ, և երբ 1905-ին Հերանուշ Արշակյանը վախճանվում է, տեր է կանգնում նրա հիշատակին ու գրական ժառանգությանը՝ հավաքում և կազմում է և 1910 թվականին իր ծախքով և Մերուժան Պարսամյանի առաջաբանով հրատարակում է վաղամեռիկ Հերանուշ Արշակյանի բանաստեղծությունները:
Հրանտ Նազարյանցի առաջին հրապարակված գործը «Ջութակը» վերնագրով բանաստեղծությունն է, որ տպագրվել է «Բիվրակն» հանդեսում (Կ. Պոլիս) 1904 թվականի օգոստոսի 8-ին (N 32): Նույն տարում նա տպագրում է մի շարք գործեր նույն «Բիվրակն» հանդեսում, նաև «Մասիս», «Արևելեան մամուլ» և այլուայլ պարբերականներում ու հանդեսներում, Թեոդիկի «Ամենուն տարեցոյց»-ում: Զուգահեռաբար մամուլում հրատարակում է չափածո և արձակ թարգմանություններ իտալացի, ֆրանսիացի, ռուս եւ այլ ազգերի հեղինակներից՝ իր ընտրությամբ դրսևորելով ուրույն ճաշակ եւ մոտեցում:
Մամուլի էջերում Հրանտ Նազարյանցին ներկայացնող, նրա բանաստեղծությունները գնահատող դրվատական գրությունները այս տարիներին մեծ թիվ են կազմում: Ավելին, 1911 թվականին Ենովք Արմենը Հրանտ Նազարյանցին նվիրված առանձին գիրք է հրատարակում՝ «Հայ նոր բանաստեղծներ. Հրանտ Նազարեանց» խորագրով, որ բանաստեղծի անձի ու գրականության պերճախոս ջատագովումն է ու փառաբանությունը: Այս գրքի էջերում Ենովք Արմենը Հրանտ Նազարյանցին ու իր գրականությանը տալիս է բազում շոյիչ բնութագրումներ՝ նրան համարելով «հայ Միվսսէ մը», «մեծ յուզումներով թրթռացող Զգայնութիւն մը», «Զգայուն զանգակ մը», «Վակների պէս...» և այլն, եւ այլն:
Ինչպես վայել է ամեն մի տաղանդավոր մարդու, Հրանտ Նազարյանցը նույնպես ուներ հակառակորդներ, եթե չասենք թշնամիներ: Եվ տաղանդավոր մարդու թշնամիները միշտ էլ ներքին միասնականության-միավորվելու զարմանալի կարողություն ունեն: Եվ նրանք միավորվում են Հրանտ Նազարյանցի դեմ՝ թիրախ դարձնելով Ենովք Արմենի գիրքը: 1911 թվականի նոյեմբերին Արտաշես Հարությունյանը «Շանթ»-ի էջերում (N 11) ուղղակի ոչնչացնում է Ենովք Արմենի գիրքը եւ նվաստացնող-մերժող-բացասող-անարգող բնութագրումների ու լուտանքների տարափ է տեղում Հրանտ Նազարյանցի հասցեին:
Կարծես թե ոչ օրինաչափ բան է տեղի ունենում. առանձին որևէ գիրք չհրապարակած և միայն մամուլում բանաստեղծություններ եւ թարգմանություններ տպագրած մարդը գրական մեծ համբավ և ճանաչում է ձեռք բերում: Եվ դրան գումարած իր ֆրանսիական ու անգլիական ուսումնառությունն ու գրական խոր իմացությունները: Եվ հենց դա էլ չի ներվում Հրանտ Նազարյանցին:
Պոլսահայ գրական կյանքի վերելքի տարիներն են: Մեծարենցին հաշված ամիսներ են մնացել ապրելու: Եղիա Տեմիրճիպաշյանին՝ նույնպես: «Ներաշխարհը» արդեն գրված է: Գրիգոր Զոհրապը իր մեծ ընթացքի մեջ է, Ատոմ Յարճանյանը (Սիամանթո) և Դանիել Վարուժանը իրենց մեծ վերելքի ճանապարհին են: Ռուբեն Չիլինկիրյանը դեռեւս ուսանող է Լոզանում: Եվ դեռ շատ-շատերը՝ գրողներ, բանաստեղծներ, թարգմանիչներ՝ Երվանդ Օտյանից մինչեւ Թլկատինցի, Արտաշես Հարությունյանից մինչեւ Գեղամ Բարսեղյան, Վահան Թեքեյանից մինչեւ շատերը... Եվ ահա գրական այս հոյակապ լինելության մեջ է հայտնվում Հրանտ Նազարյանցը, երբ գրական Պոլիսը բաժանված է խմբերի և դեռ ավելին՝ բանակների:
1908-ին Հրանտ Նազարյանցը Պոլսում Տիգրան Զավենի հետ խմբագրում է «Սուրհանդակ» հանդեսը, 1909-ին՝ Կովկասի ճանապարհներով անցած Գարեգին Կոզիկյանի (Եսալեմ) հետ հիմնում է «Նոր հոսանք» պարբերականը: 1911-ի դեկտեմբերին և 1912-ի առաջին ամիսներին Լիպարիտ Նազարյանի (Memeto Mori) հետ միասին, մասնակցությամբ Ռուբեն Զարդարյանի եւ Լևոն Շանթի, խմբագրում է «Ազատամարտ» շաբաթաթերթի «Բագին» անվանյալ գրական հավելվածը: Այս տարիները նաև հանրային բուռն գործունեության տարիներ են. Հրանտ Նազարյանցը դառնում է անդամ Ազգային հրատարակչական գրական հանձնաժողովի, Ազգային մեծ գրադարանի վարիչ մարմնի, Ազգանվեր մշակութային միության: Միևնույն ժամանակ բանաստեղծը աշխատակցում է բազմաթիվ թերթերի ու պարբերականների՝ «Մասիս», «Լոյս», «Շանթ», «Ազատամարտ», «Բիւզանդիոն», «Արևելք», «Հայրենիք», «Մանզումէի էֆքեար» (Կ. Պոլիս), «Արևելեան մամուլ», «Հայ գրականութիվն» (Զմյուռնիա), «Գարուն» (Մոսկվա) եւ այլն, եւ այլն, ինչպես նաեւ աշխատակցում է ֆրանսերեն եւ իտալերեն պարբերականների ու թերթերի:

Ի դժբախտություն իրեն, Հրանտ Նազարյանցի գրական ճաշակն ու մտածողությունը Պոլսում կերպավորվել է ավելի Եղիա Տեմիրճիպաշյանի գրական ուժի ազդեցությամբ, այն Եղիայի, ում Դանիել Վարուժանը ձոնել է իր փառավոր «Տրտունջք»-ը, նրան անվանել է «Տեսանող», ուղղելով նրան սրտահույզ տողեր.

Այս իրիկուն լալագին, ո՛վ սիրելի Եղիա,
Նիրվանայիդ աստղահեռ կու գամ դռները բաղխել:

Հրանտ Նազարյանցը մեկն է եղել նրանցից, ովքեր շատ բարձր են գնահատել արևմտահայ գրականության «դժվար անհատականություններից» մեկի՝ Եղիա Տեմիրճիպաշյանի գրականությունը: 1904-ին Եղիան ծանր հիվանդանում է: «Հիվանդութեան եւ տագնապներու օրերուն իրմէն անբաժան էր մանավանդ Հրանդ Նազարեանց»: 1908-ին «Լոյս» պարբերականում նա տպագրում է մի հոդված՝ «Ինչ կ՛ընէ Եղիա» խորագրով, որտեղ մտավորականությանն առաջարկում է տոնել Եղիայի գրական գործունեության հոբելյանը: Եվ երբ մի քանի ամիս անց Եղիան ինքնասպանությամբ վերջ է տալիս իր կյանքին, Հրանտ Նազարյանցը կարողանում է Մաղաքիա Օրմանյան պատրիարքից հանդիսավոր հուղարկավորության թույլտվություն ստանալ, ինչը գրեթե անկարելի էր անձնասպանության պարագային, և իր վրա է վերցնում Եղիայի հուղարկավորման հետ կապված բոլոր հոգսերը, իսկ հուղարկավորումից հետո զբաղվում է Եղիայի գրական ժառանգությամբ, նամակներով և այլն: Եղիային հուղարկավորում են շատ անշուք մի տեղ, մի պատի տակ, ինքնասպաններին հատկացված մի անկյունում: 1909-ին Հրանտ Նազարյանցը, արդեն Եղիշե Դուրյան պատրիարքի օրոք, աջակից ունենալով Եղիայի պահապան հրեշտակին՝ տիկին Նիսընին, կարողանում է կարգադրություն ստանալ պատրիարքարանից եւ Եղիայի աճյունը տեղափոխել Շիշլիի ազգային գերեզմանատան պատվելի մի տեղ: Արդեն Եղիայի մահից հետո՝ 1910 թվականին, Պոլսում Հրանտ Նազարյանցը հրատարակում է մի փոքրիկ գիրք՝ «Եղիա Տեմիրճիպաշյանի սիրային նամակները. 1886-1889», «երկու ինքնատիպ լուսանկարներով և իր ձեռագիր մէկ նամակով», օժտելով գիրքը գեղեցիկ և հուզիչ առաջաբանով:

1910 թվականը Հրանտ Նազարյանցի համար եղել է բեղուն տարի. նույն թվականին նա տպագրում է «Ֆ. Թ. Մառինէթթի և ապագայապաշտութիվնը» գիրքը: Գրքի սկզբում զետեղված է Մարինետտիի մի լուսանկարը՝ Հրանտ Նազարյանցին ուղղված ֆրանսերեն ջերմ ընծայագրով՝ «Իմ սիրելի բարեկամ Հրանտ Նազարյանցին՝ ի նշան խորին համակրանքի. Թ. Մարինետտի» («A mon cher ami Hrand Nazariantz, hommage de sympathie profonde. F. T. Marinetti»):

«Հրանտ Նազարյանցը և ապագայապաշտությունը (ֆուտուրիզմը)» առանձին ծավալուն խոսքի նյութ է եւ դուրս է այս հոդվածի սահմաններից:

Այս տարիներին Հրանտ Նազարյանցը սերտ կապեր է հաստատում եվրոպական գրական-մշակութային կյանքի մի շարք նշանավոր գործիչների հետ: Նա, դատելով ըստ իր էսսեների ու հոդվածների, հրաշալի գիտեր եվրոպական գրականության մեջ կատարվող իրադարձությունները, ներքին շարժումները և հոսանքները: Հրանտ Նազարյանցը ևս, Կոստան Զարյանի պես, հայ գրականություն մտավ եվրոպական գրականության մեջ կատարվող մեծ փոփոխությունների ճանապարհով: Այդ պատճառով էլ նրա հայացքը կյանքի, իրականության եւ գրականության հանդեպ զգալիորեն տարբեր է շատ-շատերի տեսողականությունից. խոսքը այն մասին է, որ իր զուտ հայեցի մտածողությանը Հրանտ Նազարյանցը, Ատոմ Յարճանյանի (Սիամանթո), Դանիել Վարուժանի, Կոստան Զարյանի պես, համադրում էր եվրոպական գրականության մեջ կատարված մեծ փոփոխությունների թելադրականն ու անհրաժեշտությունը:

Հրանտ Նազարյանցի այս տարիների բանաստեղծությունները ընդգծվածորեն սիմվոլիստական են: Եվրոպական գրականության մեջ սիմվոլիզմը թեպետև շարունակում էր տևել, բայց ակնհայտորեն արդեն տեղի էր տալիս գրական նոր մտածողության առաջ. Իտալիայում՝ Մարինետտին և ապագայապաշտ արվեստը առհասարակ, Ֆրանսիայում՝ Գիյոմ Ապոլիները, Անգլիայում՝ Էլիոթը... Դեռևս չհստակված ու չամբողջացած գրական հոսանքների հեռավոր արձագանքը այնուամենայնիվ հասնում էր հայ գրականությանը: Հրանտ Նազարյանցը նույնպես տարված է ինքնահաստատման և գրականության մեջ հեղափոխական մտածողության իրագործման գաղափարներով: Իր կայացման միակ ձևը բանաստեղծը տեսնում է միայն իր ինքնության հաստատման մեջ: «Նոր սարսուռը»: Ահա՛ իմ իտէալս, եթէ կրցայ ստեղծել այդ նոր սարսուռը հայ գրականութեան մէջ այդ ալ կ՛ըլլայ իմ միակ երջանկութիվնս:

Եարճանեան Վերհարընը կը յիշեցնէ, Վարուժան Եարճանեանի ու Վերհարընի խառնուրդ մըն է. Գոլանճեան Եղիային կապիկն է, et ainsi de suite.

Ձգէ՛ որ Հրանտը ո՛չ մէկուն չնմանի. ըլլայ միայն ինքզինքը, այսինքն՝ իր poliphonique զգայնամոլ հոգին»,- գրում էր Հրանտ Նազարեանցը Ենոք Արմէնին:

Բանաստեղծը հուզումով և սպասումով է կազմում իր առաջին գիրքը: Այն ծավալով մեծ չէր, բայց բովանդակում էր երիտասարդ բանաստեղծի խռովահույզ ներաշխարհն ու աշխարհին պարզված իր հրավառ երազները: Գրքի տիտղոսաթերթը նկարել և Վենետիկում կլիշեն պատրաստել էր Կոստան Զարյանը: Վերջապես 1912 թվականի մայիսի առաջին օրերին լույս է տեսնում Հրանտ Նազարյանցի բանաստեղծությունների հայերեն առաջին եւ միակ ժողովածուն՝ «Խաչուած երազներ» խորագրով: Գիրքը մեծ հաջողություն է ունենում, բարեկամները ջերմորեն ողջունում են գիրքն ու բանաստեղծին: Հրանտ Նազարյանցի գիրքը բարձր են գնահատում Ռուբեն Զարդարյանը («Մեղրագետ»), Սուրեն Պարթևյանը («Հոսանք»), Մերուժան Պարսամյանը («Շանթ»), Կոստան Զարյանը, Ռուբեն Դարբինյանը («Ազատամարտ») և ուրիշներ: Դանիել Վարուժանը նույնպես բարձր է գնահատել Հրանտ Նազարյանցի բանաստեղծությունը: 1912 թվականի հունիսին նա Թոքատից նամակ է գրում Հրանտ Նազարյանցին, հավանաբար «Խաչուած երազներ» գիրքը ստանալու առիթով, որի մեջ կան այսպիսի տողեր. «Նազարեանց գրած է բանաստեղծութիվններ, որոնք իրենց մեծապայծառ լոյսով կը հավասարին Մալառմէի քերթողութեանց, իր հոգին արդարեւ արտակարգ խնամութիւն մը ունի բանաստեղծներու իշխանին հետ: Հոգի՝ միշտ ձգտուն դէպի անծանօթ եւ անսահմանելի արբշռանքի մը, զոր հազիվ կարելի է իմանալ մարդկային ցանկութիւն-ըմբռնողութեամբ մը: Նազարեանց լուսավոր բանաստեղծ մըն է»: Մեկ տարի հետո, 1913-ին նա Հրանտ Նազարյանցին նվիրում է իր «Հեթանոս երգեր»-ը հետևյալ մակագրությամբ՝ «Տաղանդավոր քերթողին ու բարեկամիս Հ. Նազարեանցին, խորին համակրանքով, 7 մարտ 1913: Պոլիս»:
«Խաչուած երազներ»-ը դժվար ճակատագիր ունեցող գիրք է: Այն տպագրվել է «Վ. և Հ. Տէր-Ներսէսեանց» տպարանում: Գրքի տպաքանակի մեծ մասը ոչնչանում է տպագրատանը բռնկված հրդեհի մեջ: Գրքի տպագրությունից հետո գրական հակառակորդները նորից են միավորվում ընդդեմ Հրանտ Նազարյանցի ու իր գրքի: Խե՜ղճ մարդիկ և խե՛ղճ հայեր, եթե միայն իմանային, թե երեք տարի հետո ի՜նչ աղետ ու հողմ էր գալու սրբելու մի ամբողջ երկիր, ոչնչացնելու մի ամբողջ Հայրենիք ու ամեն ինչ, հավանաբար մոռանային քեն ու թշնամություն, դառնային ավելի հանդուրժող և քրիստոնեաբար սիրեին միմյանց: Բայց դեռ 1912 թվականն է, Սահմանադրությունն ու դրան հաջորդած «Կիլիկյան մոխիրները» կարծես թե մոռացվել են, Պոլիսը դառնում էր արեւմտահայ գրականության և մշակույթի մայրաքաղաք: Հայ գրողներն ու գրագետները իրենց տարերքի մեջ էին եւ թուրքական իրականության մեջ արվեստի և գրականության հեղափոխություն էին ծրագրում:
1913 թվականին Կոստան Զարյանն ու Հրանտ Նազարյանցը ֆրանսերեն լեզվով համատեղ մի գրական հրավեր - հավատո հանգանակ են հրապարակ հանում՝ ասպարեզ կարդալով գրական նոր, երիտասարդ, թարմ ուժերի: Գեղեցիկ ձևավորված մեկ էջի վրա երկու երիտասարդ բանաստեղծները «Խելահեղ կամքեր» խորագրի ներքո պարզում էին իրենց ձգտումն ու նպատակը. «Ձեր երկրների գրականության պատմության շողշողուն էջերին հավերժորեն դրոշմված են մնացել անվեհեր պայքարները, մենք էլ այժմ կամենում ենք մեր ուժեղ եւ խելահեղ կամքերով կերտել բուրգեր, որոնց քարերը կմնան իբրև վկաներ մեր ադամանդակուռ ցնորքների:
 Հույսով աստղազարդված՝ մենք բոսոր մարտահրավեր ենք նետում թուլամորթ դիակներին, որ ժանտախտ են տարածում մեր Արեւելքի ոսկեզօծ դաշտերի վրա: Ուզում ենք, որ մեզ մոտ նորածագ, հրաբորբ մի արև ցոլա և արձակե ցասումնալից ճառագայթներն իր զորության, որ ուղղակի արտահայտությունն է մեր կամքի»:
Գրական այս խմբակցությանը վիճակված չէր կայանալու: Ավելին, այս գրական համատեղ հրավերից կարճ ժամանակ անց Հրանտ Նազարյանցը խզում է իր կապերը Կոստան Զարյանի հետ: Բայց սա նույնպես առանձին խոսակցության նյութ է:

Հրանտ Նազարյանցին ու առայժմ իր նվիրյալ ընկեր ու բարեկամ Կոստան Զարյանին հանգիստ չեն տալիս գրական մեծ շարժում սկսելու, գրականության նորացման գաղափարները: Երկուսն էլ այնքան բան գիտեին եվրոպական գրական կյանքի տուրեւառությունների և ալեկոծումների մասին, երկուսն էլ համոզված սիմվոլիստներ էին, բայց ձգտում էին և՛ նորարար - գրական հեղափոխական լինել, և քաղաքացիական գրականության հովեր ունենալ: Մալարմեի սիմվոլիզմի ժամանակը Պոլսում այդպես էլ երբեք չհասավ, որովհետեւ դուրսը, փողոցը Յըլդըզ քյոշքն էր և թուրքական մահիկը, մինչդեռ Հրանտ Նազարյանցը դեգերում էր Մալարմեի ցնորական աշխարհում: Եվրոպական գրավիչ ու գայթակղիչ սիմվոլիզմը տեղի էր տալիս գրական նոր մտայնությունների առաջ, իսկ սիմվոլիզմի գեղեցկությունները հայտնաբերած Հրանտ Նազարյանցի համար դժվար էր հրաժարվել դրանցից, դժվար էր համադրել սիմվոլիզմի երևակայական-զգայնական աշխարհը հայկական կյանքի տագնապահար ու թելադրիչ իրականության հետ: Կարծում եմ, գրողի շուրջ եղած հակասական վերաբերմունքի պատճառներից մեկը սա էր...
Բայց, արդար լինեմ, նման վերաբերմունք կար ոչ միայն Հրանտ Նազարյանցի հանդեպ:
Մի փոքր առաջ անցնեմ և հասնեմ մինչև Կոստան Զարյանի «Մեհեան»-ի ժամանակները: 1914 թվականի հունվարին լույս է տեսնում «Մեհեան»-ի առաջին համարը, որի էջերում նոր-նոր միայն գրականություն մտնող ածխավաճառ Հակոբ Քյուֆեճյանը (Քիվֆէճեան) սկսում է մի հոդվածաշար՝ «Հարթենք» խորագրով: «Յառաջաբանի տեղ» վերնագրով ներածությունից հետո Հակոբ Քյուֆեճյանը անցնում է բուն նյութին՝ «Հրանտ Նազարյանց»: Զուր է այս գրության մեջ գրականագիտական վերլուծություն կամ քննադատական մեկնություն փնտրելը: «Մեհեան»-ի 9-11-րդ երկսյունակ լայնադիր էջերը լցված են Հրանտ Նազարյանցին ուղղված լուտանքներով, անարգական արտահայտություններով, վիրավորական որակումներով («Հրանտ Նազարեանց սիրտ չունի», «...ատաղձագործը՝ Հրանտ Նազարեանց», «Հրանտ Նազարեանց ուղեղ չունի», «Հրանտ Նազարեանց աչք ալ չունի...» ): Բայց ո~ւր է, թե ամեն ինչ Հրանտ Նազարյանցով ավարտվեր: Հակոբ Քյուֆեճյանը քամահրում ու ծաղրում է նաեւ Եղիա Տեմիրճիպաշյանին ու Տիրան Չրաքյանին: «Հրանտ Նազարեանց մէկն է այն դժբախտ խումբին խլեակներէն որ Եղիայէն կը սերի: Անոր նշանաբանը եղած է բռնի ինքնատիպ ըլլալ:
...Դուք մոռցած ըլլալու չէք անոնց քուրմին, Տիրան Չրաքեանին (մարդ մը որ տաղանդ ունի) այն աղմկայոյզ դերասանութիւնը որով պատմուճանուած բառերու ու կէտերու այդ հերոսը իր արշաւը քնարերգեց՝ պարբերութիվններու հասարակածային անտառի մը մէջէն վազելով, ծառէ ծառ նետուելով...»: Կոստան Զարյանի ասած՝ «սինլքոր ամբողջ գրական խուժանը» այսպես ծաղրում-մերժում էր ոչ միայն Հրանտ Նազարյանցին: Բայց Հրանտ Նազարյանցի համար այդ մերժումը դառնում է ճակատագրական:
Պահպանված մի քանի նամակներում եղած կցկտուր տեղեկություններից և ակնարկներից կարելի է կռահել, որ հայրը 1912-ի դեկտեմբերին կամ 1913-ի հունվարին սնանկացել եւ վախճանվել է (հավանաբար, չկարողանալով տանել սնանկացումը): Ընկեր-բարեկամները երես են թեքում աղքատացած Նազարյանց ընտանիքից: Եվ իր երազների աշխարհում սավառնող Հրանտ Նազարյանցը ստիպված է լինում ամպերից վար իջնել և հայտնվում է մարդկային խորունկ ողբերգության մեջ: «...Ի՜նչ կեանք էր, որ ապրեցայ երկու ամիսէ ի վեր, ի՜նչ կեանք, Ենովքս, վիշտը ծերացուց զիս», - գրում է Նազարյանցը 1913 թվականի փետրվարի 23-ին գրած մի նամակում: Այս ամիսներին իր կյանքը դառնում է անտանելի՝ հոր մահը, ընտանիքին պատուհասած դժբախտությունը, գրքի տպաքանակի այրվելը, մտերիմ ընկերների՝ Ռուբեն Սևակի, Կոստան Զարյանի և այլոց երես դարձնելը, իր գրականության հանդեպ որոշ շրջանակների մերժողական վերաբերմունքը և վերջապես անձնական կյանքի հանգամանքները Հրանտ Նազարյանցին հարկադրում են ծանր որոշում ընդունելու. նա որոշում է հեռանալ Պոլսից և մեկնել Փարիզ՝ «անիծուա՜ծ բանաստեղծներուս ոսկեզօծ գերեզմանը», և հաստատվել այնտեղ: Բանաստեղծի համար շատ դժվար է եղել նման որոշում կայացնելը, հարազատներից ու մերձավորներից, Պոլսից ու իր գրական միջավայրից բաժանվելը. «Արցունքով ու անէծքով պիտի մեկնիմ թերևս», - գրում է նա սրտակեղեք մի նամակում:
Ինչևէ, որոշումը առնված է, քարը՝ նետված...

* * *

1913 թվականի փետրվարի 10-ին Հրանտ Նազարյանցը «օրինավոր ամուսնութեամբ ըստ Կանոնաց Առաքելական Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցվոյս Հայաստանեայց, պսակադրութեամբ Տ. Մեսրոպեան քահանայի, Ղալաթիոյ Ս. Լուսավորիչ եկեղեցվոյն մէջ», ամուսնանում է իտալացի պարուհի Մադլեն Կոսմիսի հետ: Մադլեն Կոսմիսը ապրում էր Պոլսում: Ըստ երեւույթին, Մադլեն Կոսմիսը ճանաչված է եղել և համարում է ունեցել Պոլսի հայ գրական-մշակութային երիտասարդ գործիչների շրջանակում: Հայտնի է, օրինակ, որ Ռուբեն Սևակը իր «Երեկ գիշեր» խորագրով բանաստեղծությունը «Հայրենիքի քնար» պատկերազարդ շաբաթաթերթի էջերում նվիրել է «Օր. Lena de Cosmisին» («Հայրենիքի քնար», Կ. Պոլիս, Ա. տարի, 1908, օգոստոսի 28, թիվ 3): Lena-ն Madlen անվան մտերմական կրճատումն է: Բանաստեղծության ներքո գրված է՝ «17 հուլիս 1908 Լոզան»: Հայտնի չէ՝ բանաստեղծությունը գրվել է Լոզանո՞ւմ կայացած հանդիպման ժամանակ կամ այդ հանդիպումի տպավորությամբ, թե՞ Ռուբեն Սեւակը Մադլեն Կոսմիսին ճանաչել է Պոլսում և Լոզանում գրված բանաստեղծությունը Պոլսում ընծայագրել է իտալացի պարուհուն:

 Դժվար է ասել, թե ինքը՝ Հրանտ Նազարյանցը երբ է ծանոթացել Մադլեն Կոսմիսի հետ: Հրանտ Նազարյանցը իր նամակներից մեկում բարեկամներից մեկին տալիս է Մադլեն Կոսմիսի փոստի հասցեն իբրև իր հասցե: Արդյո՞ք Ռուբեն Սևակը չի ծանոթացրել նրանց, Հրանտ Նազարյանցը Մադլեն Կոսմիսին չի՞ ճանաչել Ռուբեն Սևակի միջոցով: Երբ Ռուբեն Սևակը բանաստեղծություն էր ընծայագրում Մադլեն Կոսմիսին, այս նույն ժամանակ Հրանտ Նազարյանցի կյանքում ուրիշ կին կա, բանաստեղծի համար շատ թանկ ու հարազատ: Իր նամակներում նրան բանաստեղծը կոչում է Լեյլա, տառապում է նրա բախտի ու ճակատագրի համար («Լէյլան թոքախտ ունի...»), «Խաչուած երազներ»-ի մի ամբողջ բաժինը Լեյլայի համար գրված երգեր են, որ մամուլում հրապարակվել են մեծ մասամբ «Սև երգեր» խորագրի ներքո՝ ակնարկելով Լեյլայի ծանր հիվանդությունը: Ո՞վ է այս Լեյլան, իրո՞ք նրա անունը եղել է Լեյլա, թե՞ սա Հրանտ Նազարյանցի հորինած անունն է, որ թաքցնում է սիրելի կնոջ իսկական անունը և նրան դարձնում քնարական հերոսուհի: Ի դեպ, այս տարիներին մի ուրիշ Lena կա հայ գրողների միջավայրում՝ Lena Mayer անուն-ազգանունով: Արդյո՞ք սա նույն Կոսմիսն է՝ անգլիացու անուն-ազգանունով: Այս հարցերի պատասխանը ես այսօր չունեմ: Նաև չգիտեմ՝ Նազարյանցը մինչեւ 1913 թվականը, արդեն հասուն տղամարդ, երեսունվեց տարեկան, ամուսնացած եղե՞լ է օրինական ամուսնությամբ:

Ինչևէ:
Ամուսնությունը, այնուամենայնիվ, նրան չի փրկում հոգեկան ծանր, ճգնաժամային վիճակից: Եվ ստեղծված վիճակից իբրեւ միակ հնարավոր ելք, միակ փրկություն դառնում է Պոլսից հեռանալը:

Ուղիղ երկու ամիս անց, 1913 թվականի ապրիլի 24-ին Բարիից գրած մի նամակում Հրանտ Նազարյանցը պատմում է իր մեկնումի ու իր անցած ճանապարհի մասին: Մինչեւ Բարի հասնելը լինում է Հունաստանում («Գացի ծնրադրելու Հին Հելլադայի ավերակներուն առջև»), լինում է Կորֆու կղզում («անցայ Քորֆուի մենավոր դղեակներուն մէջէն»), այցելում է Իտալիայի Բարի, Բոլոնիա, Միլան և այլ քաղաքներ: Փարիզի ծրագրերը մնում են մի կողմ, և բանաստեղծը որոշում է մնալ, հաստատվել Իտալիայում և հենց Բարի քաղաքում. «Իտալիան բանաստեղծի մը համար ապրելիք միակ երկիրն է: Ծփո՜ւն քնար մըն է Իտալիան, օդը, ջուրը, երկինքը - ամէն բան երաժշտութիւն է, ամէն բան կը ժպտի հոս, արևն ու ծովը տարօրէն պայծառ են, հոս դժբաղդ մարդ չկայ. յետին աղքատ գործաւորն անգամ միլիոնատէրի ժպիտն ունի: Արդէն մոռցայ Պոլիս անցուցած դժոխային երեք ամիսներս. Իտալիայի մեղմ կլիման կազդուրեց սպառած մարմինս. նոր մարդ եղայ»:

Այստեղ երիտասարդ հայը շրջապատին զարմացնում է իր գիտելիքներով և ճաշակով, մի քանի լեզուների՝ հայերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, թուրքերեն, ինչպես նաև իտալերենի կատարյալ իմացությամբ, իր լայն մտահորիզոնով և ընդհանուր զարգացածությամբ:
Վրա է հասնում Առաջին համաշխարհային պատերազմը՝ իր հետ բերելով հայության ապրած մեծագույն ողբերգությունը՝ Մեծ եղեռնը և Արեւմտյան Հայաստանի կորուստը: Անհետանում է այն աշխարհը, որի ծնունդն ու հարազատ զավակն էր Հրանտ Նազարյանցը, անգոյություն է դառնում իր ապրած կյանքը՝ իր անցյալը, անհետանում են այն մարդիկ, որոնք ճանաչում էին բանաստեղծին:
Իտալիայում նա հայտնվում է կատարյալ մենակության մեջ եւ ապրում է հայերից ու հայկականությունից հեռու: Իր նահատակված ընկեր-բարեկամների ճակատագրից երևի թե ավելի դառն ու ծանր էր նրանց կյանքը, ովքեր այս կամ այն ձեւով խուսափեցին Եղեռնից, բայց ստիպված էին կրելու ահավոր ողբերգության անվախճան ծանրությունը:

Միակ փրկություն են դառնում բանաստեղծությունն ու գրականությունը: Հայ գրողը այլ ելք չուներ, բացի իտալական գրական կյանքի մեջ մխրճվելուց: Թեպետև Հրանտ Նազարյանցը շարունակում է հայերեն ստեղծագործություններ տպագրել մամուլում (ինձ հայտնի վերջին հայերեն իր գործը տպագրվել է 1928-ին, «Ամենուն տարեցոյց»-ում), այնուամենայնիվ նա իր ստեղծագործությամբ այլևս իտալական գրականության մեջ էր: Շատ շուտով նա մտերմական կապեր է հաստատում Բարիի, Նեապոլիի եւ Բրինդիզիի գրական-մշակութային շրջանակների մարդկանց հետ: Նրա մտերիմ ընկերներն ու բարեկամներն են դառնում գրական մեծ համբավի հասած մարդիկ՝ Ջուզեպպե Կարտելլա Ջելարդի, Էնրիկո Կարդիլե, Դինո Ֆիենգա, Ֆերդինանդո Ռուսսո, Չեզարե Ջիարդինի, Ջան Պեդրո Լուչինի և ուրիշներ, ինչպես նաև պետական ու քաղաքական նշանավոր գործիչներ, բարձր հասարակության նշանավոր դեմքեր, որոնց թվարկումը միայն մեծ տեղ կզբաղեցնի:

Ահա, այս ժամանակ էլ հայտնի բանաստեղծ Ֆրանսուա Լեոտարը «Խաչուած երազներ»-ը թարգմանում է ֆրանսերեն եւ գրեթե ամբողջությամբ նախապես հրատարակում մամուլում: Նազարյանցի անվան շուրջ գրական լուրջ խոսակցություն է սկսվում, որի առիթն են դառնում Հ. Սիմոն Երեմյանի եւ Ենովք Արմենի ֆրանսերեն երկու գրքույկները Նազարյանցի բանաստեղծության մասին: Թեր եւ դեմ կարծիքներ են գրվում: Բարձր դրվատանքի խոսք է ասում իր մտերմագույն ընկերը՝ Ջուզեպպե Ջելարդին: 1916 թվականին նա գրում և հրատարակում է մի գրքույկ՝ «Հրանտ Նազարյանցի «Խաչուած երազներ»-ի իտալերեն թարգմանության մասին» («Փորձ») խորագրով («Per la traduzione Italiana de I «Sogni Crocefisse» di Hrand Nazariantz (Saggio)» - S.T.F.B., Societa Tipografica Editrice Barese, Bari, 1916): Այս նույն ժամանակներում էլ Էնրիկո Կարդիլեն իտալերեն է թարգմանում «Խաչուած երազներ»-ը և գրում է հիացական առաջաբան (Hrand Nazariantz. I Sogni Crocefisse; liriche, versione italiana di Enrico Cardile, con una premersa e note bio-bibliografiche - 1916, Ed. Humanitas, Bari):

Հրանտ Նազարյանցը Բարիում գրական տենդագին աշխատանք է ծավալում, առանձին աշխատանք է տպագրում Պետրոս Դուրյանի մասին՝ փորձելով հայ բանաստեղծի մեծությունը տեսանելի դարձնել իտալացի ընթերցողին (Bedros Turian poeta armeno, dalla sua vita e dale sue pagine migliori, con cenno sull, Arte armena. Con una presentazione di Enrico Cardile 1916. Ed. Laterza, Bari), իտալերեն է թարգմանում Դուրյանի «Թատրոն կամ թշվառներ» պիեսը (I Miserabile: dramma in 5 atti di Bedros Turian, versione italiana, con prefazione di Alfredo Violante Ed. Sunzogno, Milano), գրում է «Հայաստան. իր մարտիրոսությունն ու պահանջները» գիրքը (L,Armenia: il suo martirio e le sue rivendizioni, con introduzione di Umberto Zunotti Bianco (Giorgio d,Acandra)- Collezione La Giovane Europa 1916, Ed. Battiato Catania), գրում է «Հայ տաղասացներ. Նրանց կյանքը և նրանց երգը» հոյակապ գիրքը, որին հիացական առաջաբան է գրում Ֆերդինանդո Ռուսսոն (I troveri dell, Armenia, nella loro vita e nel loro canti, con cenno sui canti popolari armeni, Prefazione di Ferdinando Russo. Casa Editrice Humanitas, 1916) և որտեղ իբրև հավելված հրատարակված են Ջիվանուց, Ղազար Սեբաստացուց, Կոնստանդին Երզնկացուց, Սայաթ-Նովայից, Գրիգորիս Աղթամարցուց կատարած իր թարգմանությունները, գրում է «Արշակ Չոպանյան» խորագրով մի գրքույկ, ուր Չոպանյանի գրական դիմանկարի հետ ներկայացնում է Չոպանյանից կատարած իր թարգմանությունները (Arsciak Ciobanian: nella sua vita e nelle sue pagine migliori, con prefazione di Mario Pilo 1916, Ed. Humanitas, Bari):

1920 թվականից Հրանտ Նազարյանցը իտալացի գրող Ռոբերտո Սարվազիի հետ խմբագրում է «Fantasma» գրական ամսագիրը, որի էջերում հրատարակում է Ռուբեն Զարդարյանի, Ատոմ Յարճանյանի (Սիամանթո), Դանիել Վարուժանի, Եղիա Տեմիրճիպաշյանի ու «ուրիշ շատ մը հին ու նոր հայ բանաստեղծների և արձակագիրների էջեր՝ կենսագրական ու գրախօսական նօթերով՝ ծանօթացնելու համար, այսպէս, հայ միտքը ու հոգին իտալացիներուն»:
1920 թվականին իտալերեն թարգմանությամբ հրատարակվում են Հրանտ Նազարյանցի երկու բանաստեղծական գրքերը՝ «Վահագն» խորագրով բանաստեղծությունների եւ պոեմների ծավալուն ժողովածուն (Vahakn: liriche, versone italiana di Enrico Cardile, con illustrazioni di Attilio Foti 1920, Ed. Humanitas, Bari) եւ հինգ մասից-հինգ հատվածից բաղկացած «Հայելին» (Lo Specchio: visione lirica d,Oriente nella versoine italiana di Enrico Cardile, con illustriazioni di Attilio Foti 1920, Ed. Humanitas, Bari): Ի դեպ, երկու գրքերի վրա էլ իտալերենից առաջ բանաստեղծը պահպանել է հայերեն խորագիրը:

Սրանց հաջորդում է «Երեք պոեմ» եռամաս ծավալուն գիրքը, որ ներկայացնում է Նազարյանցի ծավալուն երեք չափածո գործերը՝ «Ստվերների արքայությունը», «Հոգի. Գեղեցկության արշալույսը» և «Նազադիե. Սաադիի ծաղիկը», որ իտալերեն է թարգմանել Չեզարե Ջիարդինին (Tre poemi. Tradusse dall, armeno C. Giardini. Casa editrice Alpes. Milano, MCMXXIV): «Երեք պոեմը» լույս է տեսել շատ շքեղ հրատարակությամբ, գեղեցիկ ձեւավորումով: Գիրքը բացվում է բանաստեղծի տպավորիչ լուսանկարով, որի տակ իր հայերեն ստորագրությունն է, և ամփոփվում է թարգմանչի հիացական էսսեով՝ «Նոթեր հայ բանաստեղծության և Հրանտ Նազարյանցի մասին» (Nota sulla poesia armena e su Hrand Nazariantz):
Հրանտ Նազարյանցի գրիչը եղել է շատ բեղուն: Իր բանաստեղծական գործերը մեծ ծավալ են կազմում, բազմաթիվ ստեղծագործություններ այսօր էլ մնում են անտիպ: Վկայություն կա, որ Հրանտ Նազարյանցի անտիպ գրական ժառանգության մի ծավալուն մասը՝ հիմնականում ֆրանսերեն գրված գործեր, պահվել են իտալացի նշանավոր բանաստեղծ Ջուզեպպե Կարտիլա Ջելարդիի մոտ: Հրանտ Նազարյանցը Իտալիայում ստեղծագործել է հիմնականում ֆրանսերեն ու նաև իտալերեն լեզուներով:
Հրանտ Նազարյանցի հաջորդ գործը կոչվում էր «Տիեզերական ողբերգության մեծ երգը» (Il Grande Canto della Tragedie Cosmica): Այն իտալերեն է թարգմանում Էնրիկո Կարդիլեն: Հայ բանաստեղծի վերջին մեծածավալ ստեղծագործությունը, որ կրում էր «Խորհրդավոր սիրո մեծ երգը» ընդհանուր խորագիրը, կապված է բանաստեղծի անձնական կյանքի հանգամանքների հետ և մնացել է անավարտ:

Իտալիայում Հրանտ Նազարյանցը ստեղծագործական աշխատանքի հետ միասին ծավալել է նաեւ հայանպաստ ու ազգասիրական գործունեություն: Նրա ջանքերի ու անձնական կապերի շնորհիվ՝ սենատոր Լուիջի Լուձատտիի միջնորդությամբ և Պիեմոնտի իշխանուհու հովանավորությամբ, Բարիի շրջակայքում ձիթենյաց դաշտերի մեջ տարագիր հայերին մի փոքրիկ բնակավայր է հատկացվում,- նշանավոր «Նոր Արաքս»-ը,- ուր տարագիր հայերը, իբրև ապրուստի ու գոյատևման միջոց, պետք է զբաղվեին գորգագործությամբ: Նազարյանցը վերակացու է կարգվում այս գործին, սակայն այս ձեռնարկը, ի վերջո, հաջողություն չի ունենում:
Բարիում Հրանտ Նազարյանցը իր կեցությունը ապահովում է դպրոցներում անգլերեն լեզու դասավանդելով, սակայն 1923 թվականից՝ Իտալիայում ֆաշիստական ռեժիմ հաստատվելուց հետո օտարականներին արգելվում է այդ աշխատանքը: Եվ Հրանտ Նազարյանցը մատնվում է ծանր, կարիքավոր, գրեթե անապահով կյանքի:
1939-1945 թվականներին Հրանտ Նազարյանցը Բարի քաղաքի ռադիոկայանի խոսնակն ու թարգմանիչն է՝ «ի նպաստ Համաձայնականներուն»: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, երբ աշխարհը հիմնավորապես փոխվել էր, և բանաստեղծության ու գրականության համար նպաստավոր ժամանակներ չէին, Հրանտ Նազարյանցը նորից մատնվում է թշվառ ու անապահով կյանքի:

Չնայած իր դժվար կյանքին, այնուամենայնիվ Իտալիան եղել է հայ բանաստեղծի երկրորդ հայրենիքը, մի երկիր, որ այնքան նման է եղել իր ապրած երկրին եւ մի ժողովուրդ, որ այնքան նման է իր ժողովրդին: Պատահական չէ, որ Հրանտ Նազարյանցի գրականության հայ երկրպագուն հավաստում է, որ «Հարավային Իտալիոյ հողին արևավառ հրայրքը ներկայ է Հր. Նազարեանցի գրականութեան մէջ: Այս հողն ու այս հրայրքը, որոնք գրեթէ ոչինչ ունին տարբեր մեր ծննդավայր Արևելքի առանձնայատկութիւններէն, բազմած են ոչ միայն անոր բանաստեղծութեան մէջ, այլև անձին»:
Իտալիայում Հրանտ Նազարյանցը երկար ժամանակ եղել է գրական-մշակութային կյանքի կենտրոնում, իր շուրջը հավաքելով եւ համախմբելով իտալացի, ֆրանսիացի, գերմանացի, շվեյցարացի, անգլիացի ու ամերիկացի գրողների ու գրական գործիչների՝ 1950-ական թվականներին վարել է տնօրինությունը երկու կարեւոր գրական հանդեսների՝ «Graal» եւ «L,Eco del Parnaso»՝ խմբագրել է այդ ամսագրերը, որոնց աշխատակցել են տասնյակ ու տասնյակ ճանաչված մտավորականներ: Այս տարիներին նա ընտրվում է Իտալիայի Ակադեմիայի անդամ և նշանակվում է բանաստեղծության մասնաճյուղի նախագահ: Իտալացի գրողներն ու բանաստեղծները նրան ներկայացնում են Շվեդական ակադեմիային իբրև Նոբելյան մրցանակի թեկնածու... Հրանտ Նազարյանցի մասին ժամանակին մեծ գովեստով է խոսել իտալական հայտնի «Տրեկկանի» հանրագիտարանը: Շատերի հիացմունքն է արտահայտել Ջուզեպպե Ջելարդին 1933 թվականին հայ բանաստեղծին ուղղելով հետևյալ տողերը. «Քու երգդ միշտ գերընտիր է, ո՛վ իմ մոգս. միշտ կ՛երգես քու փղոսկրեայ աշտարակիդ մէջ աննմանելի երգով մը: Ի՞նչ արժէք կրնան ներկայացնել իմ կամ այլոց դատողութիւնը: Դուն նման ես քեզի միայն...»:
Տաղանդավոր հայ մարդն ու մեծատաղանդ հայ բանաստեղծը իր կյանքի վերջին տարիները ապրում է անհայտության, կատարյալ աղքատության ու թշվառության մեջ, Բարի քաղաքից հարավ, մոտ քսան կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Կասամասսիմա փոքրիկ գյուղակի մի աղքատ ու անշուք տնակում... 1955-ի փետրվարին իր կյանքի մասին Հրանտ Նազարյանցը գրում է դառն տողեր. «Տարաբախտ Եղիային պէս, «Աստուծոյ և մարդոց դէմ քէն ըրած», վերջալոյսս կ,ապրիմ Ադրիականին այս մենաւոր ափունքին վրայ, ուր ճակատագիրը նետեց զիս»: Եվ Բարի քաղաքի հիվանդանոցներից մեկում էլ կնքում է իր մահկանացուն 1962 թվականի հունվարի 25-ին............
                                                                                       Հեղինակ' ՅՈՒՐԻ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
---------------------------------------------------------------------------

Հրանդ Նազարեանց: 

                     Խաչուած Երազներ

Մենք կ՛որոտանք՝ դուք գետնաքարշ կը հեծէք,

Մենք լոյս կ՛ըմպենք՝ դուք խավարը կ՛որոճաք,

Մենք բոցեղէն Հարցական սէգ նըշանն ենք՝

Դուք՝ կաղ ու բութ կախման կէտերը դատարկ...

Տաժանագին գալարո՛ւմն ենք մենք Կամքին

Ու Դնդերին դատաստանն ենք մենք արդար.

Դուք՝ ջիղերու գինովութիվնն ախտավար,

Դիակներու տարրալուծումը լըռին...

Մըտածումի քանդող ժայթքո՛ւմն ենք ուժգին,

Դուք՝ քարացած Յափշտակումը անհեւ.

Արկածալից զառիվե՜րն ենք դժուարին,

Իսկ դուք՝ վարը ճահիճներու տիղմը սեւ...

Յառաջապահ մենք այն գունդն ենք կամավոր

Որ առաջին բախումին դէմ կը սուրայ,

Վըտանգավոր ոստումներով ահավոր,                Ատելութեամբ ու վըրէժով բեռնավոր...

Hrand Nazariantz, Troviero d'Armenia

«Chi non sappia vedere oltre il velo,

più o meno fitto, delle parole,

rimane nel freddo della cenere verbale,

non si accende al divino fuoco,

piccolo o grande,

dell’ispirazione creatrice»

(E. Pappacena, “… Per il nostro tempo”, 1959)

Era la primavera del 1913 quando il poeta armeno Hrand Nazariantz trovò rifugio e accoglienza in terra di Puglia. Quattro anni prima, nel 1909, la rivoluzione dei Giovani Turchi aveva posto fine al dispotico regime di Abdul Hamid II (1842-1918), il famigerato «Sultano Rosso», l’uomo che, opponendo la sua intransigente politica panislamica agli irredentismi nazionali dell’Impero, tra il 1895 e il 1897 aveva cagionato lo sterminio di decine di migliaia di Armeni. La costituzione da lui promulgata nel 1876, una costituzione liberale che, concessa a vent’anni dalla fine della guerra di Crimea (1853-56), risentiva della penetrazione nel Bosforo dei capitali occidentali, era stata di fatto abrogata sùbito dopo la disastrosa guerra russo-turca (1877-78), guerra che, ampliando gli Stati balcanici a spese dell’agonizzante sultanato ottomano, aveva esaltato il panslavismo filorusso e segnato l’inizio della dissoluzione dell’Impero. L’ispiratore della costituzione, Midhat Pascià, venne esiliato e poi ucciso in Arabia. Il parlamento non fu più convocato.

Ma il partito dei Giovani Turchi, nato dalla fusione del comitato «Ittihàt ve Terràki» («Unione e Progresso») con la società segreta fondata a Damasco dal generale Mustafa Kemal – più noto, in sèguito, come Atatürk (il «Padre dei Turchi») –, si rivelò non meno feroce del brutale regime hamidiano nella repressione dell’irredentismo armeno. Malgrado, infatti, i suoi proclami liberali, questo movimento nazionalista che, pure, aveva propugnato l’idea di una federazione dei popoli dell’Impero e puntato il dito contro un arcaico ordinamento che ai sangiaccati (articolazioni dell’apparato centrale) affiancava vassalli autonomi ed organismi tribali uniti nel segno della Sharî’a, si macchiò del primo genocidio del XX secolo, quello che ancora oggi, a dispetto delle loro ambizioni europeistiche, i governi turchi si ostinano a negare: il «Metz Jeghèrn», il «Grande Male» del popolo armeno.

Quando, infatti, il rombo dei cannoni della Grande Guerra coprì l’eco delle vicende interne dell’Impero assordando le coscienze dei popoli, l’odio per gli irredentisti armeni, accusati di attività filorussa e considerati una spina nel fianco del vacillante gigante ottomano, dettò al governo dei Giovani Turchi un piano di sistematico annientamento della minoranza armena che, sinistro preludio ad altri e più noti olocausti, vedrà quasi un milione e mezzo di Armeni massacrati o lasciati morire di stenti durante le deportazioni di massa. Il più noto e documentato episodio di resistenza fu quello descritto da Franz Werfel ne “I 40 giorni del Mussa Dagh”, un Monte di Mosè dove, tra il 21 luglio e il 12 settembre 1915, circa cinquemila Armeni si arroccarono a difesa della vita e della libertà. Altre drammatiche pagine di resistenza furono scritte ad Urfa (dove un migliaio di Armeni arresisi per i bombardamenti vennero barbaramente trucidati) e, soprattutto, in Cilicia e nella regione di Monche e Sassun; ma, per il resto, si trattò dello sterminio di una popolazione inerme che, a partire dal 24 aprile 1915, quando 2345 notabili armeni di Costantinopoli (tra i quali il poeta Daniel Varujan e il parlamentare Krikor Zohrab) furono deportati in massa verso l’interno dell’Anatolia, conoscerà le efferate operazioni di pulizia etnica della famigerata «Organizzazione speciale» (struttura paramilitare creata dai Giovani Turchi) e dei «tchèté», bande di delinquenti comuni scarcerati, addestrati ed impiegati nelle carneficine.

Tantissimi furono gli Armeni condotti in Siria-Mesopotamia e fatti morire di fame e sete durante la marcia nel deserto di Deir ez-Zor. Quanto agli altri, furono soppressi nei modi più atroci, spesso lapidati per risparmiare le munizioni. «Ho visto con i miei occhi cadaveri di Armeni galleggiare nelle acque dell’Eufrate o giacere abbandonati nelle steppe», scriverà un testimone neutrale dei fatti; e, «nei cortili adiacenti e prospicienti ai nostri edifici scolastici», riferirono gli insegnanti tedeschi di Aleppo al Ministero degli Affari Esteri di Germania, «fanciulle, fanciulli e donne, tutti in uno stato di seminudità, giacciono per terra rendendo l’ultimo respiro fra gli altri morenti…». Era l’8 ottobre 1915. Ventiquattro anni dopo, nell’agosto del 1939, Adolf Hitler dirà ai suoi generali: «Chi parla ancora, oggi, dello sterminio degli Armeni?». Il resto – Auschwitz, Mauthausen, Treblinka – è storia nota.

Pulizia etnica, dunque, non efferati episodi di una sanguinosa «guerra civile»; uno spaventoso genocidio che, perpetrato in nome dell’omogeneità etnico-religiosa e della rifondazione su basi nazionalistiche (panturchistico-turaniche) dello Stato turco, condurrà a quella diaspora armena che, riflessa nell’esperienza umana, culturale ed artistica dei tanti intellettuali che trovarono rifugio in Occidente (soprattutto in Francia), portò fuori dai confini patrî ben due milioni di Armeni.  

«Tu sapessi, fratello, come è triste /

 l’essere soli al mondo, /

 soli vivere e senza focolare, /

 non sapere ove poggiar la testa /

 e volgere la propria tristezza /

 verso i silenzi di Dio, camminare /

 stancamente senza posa, ovunque estranei, / 

ovunque esiliati, / 

sapendo vana ogni ribellione /

 e vana ogni preghiera, /

 senza pace, senza destino…

 E cantare nella dignità della propria pena, /

 cantare per l’Infinito, cantare per le Stelle, /

 senza chiedere agli uomini ascoltazione…».

Sono versi di Hrand Nazariantz, il cantore dell’«Arménie martyre», il «Poeta cosmogonico» che, candidato al premio Nobel nel 1953 per “Il Grande Canto della Cosmica Tragedia” (1946), elevò a dolente metafora esistenziale la tragedia del suo popolo.

Figlio di Diran e di Aznive Merhametgiam, Hrand era nato ad Uskudar, sobborgo di Costantinopoli, l’8 gennaio 1886. Suo padre, membro dell’Assemblea nazionale armena e facoltoso industriale del settore tessile, lo fece studiare nel prestigioso Collegio Bérbérian della capitale turca e, quindi, a Londra e poi a Parigi, dove, nel 1905, Hrand si iscrisse alla Sorbona. Due anni dopo, le cattive condizioni di salute del genitore lo costrinsero a ritornare in patria, dove, prese le redini della fiorente impresa di famiglia, il poeta avviò un’intensa attività di pubblicista e critico letterario dirigendo il giornale “Surhantag” e collaborando a riviste quali “Nor Hossank” (da lui fondata nel 1909 con un dirigente del Partito Social-Democratico Armeno, Karekin Gozikian), “Azatamart”, “Hay Grakanutiwn”, “Šant’” e “Massis”. Quest’ultima, in particolare, ospitò diversi suoi studi e traduzioni di autori stranieri quali Henrik Ibsen, Maksim Gor’kij, Ada Negri e Grazia Deledda, già affermatasi sulla scena internazionale con Elias Portolu (1903). Su “Šant’” e “Hay Grakanutiwn”, tra il 1911 e il 1913, Nazariantz volle dar spazio agli esponenti della corrente simbolista italiana: tra loro, il poeta d’estrazione crepuscolare Libero Altomare e, soprattutto, Enrico Cardile e Gian Pietro Lucini, poeti-scrittori con i quali, affratellato dal culto della «misteriosa Iside simbolista», l’Armeno strinse fecondi rapporti di collaborazione e d’amicizia. Fu, però, soprattutto su “Pagin”, rivista dalla vita assai breve, che il giovane poeta, autore della raccolta simbolista “I Sogni crocefissi” (1912), rivolse il suo sguardo ad una corrente letteraria che, come ha osservato Mara Filippozzi Zorzi, era stata «già individuata e teorizzata dal Lucini» e «poi rivalutata da Glauco Viazzi che ne precisò maggiormente le caratteristiche proprie riconoscendo nello stesso Lucini il suo capofila».

Lucini, il «fantastico cigno lohengreniano» di cui scrisse Nazariantz ne “I Tre Canti de la Promessa” (1916), nelle “Armonie sinfoniche” (1895) aveva sperimentato il verso libero e si era aperto a quella concezione ‘gnostica’ del simbolismo che gli farà dire, in “Prose e canzoni amare”, che «Il Poeta deve intendere la ragione del verso come i Rosa-Croce l’ordine del cosmos, istituito sopra una grande armonica diffusa nell’immenso equilibrio». Ben dirà il Viazzi che per Lucini il simbolismo fu, prima di ogni altra cosa, «movimento di conoscenza e di azione»: l’autore de “La Gnosi del Melibeo” (alter-ego luciniano) avrebbe infatti scritto ne “Li Alchimisti” che «cerchiam sempre e ancor brucia la sete/ dell’or che l’alambicco non appaga».

Quanto al Cardile, l’enigmatico «Rabbi Eli Drac» dell’«Allocuzione estetico-ermetica» introduttiva a “Il Grande Canto della Cosmica Tragedia”, si inserì anch’egli fra gli «artieri dello Inverosimile» intenti a creare «i ponti sinfonici che ci congiungeranno all’Infinito». Collocato dal Viazzi fra i poeti «mistici, orfici, esoterici», fu lui il fedele traduttore di Nazariantz, giacché, scrisse in merito al Bardo dal «tempestoso esilio» e dalla «gloriosa solitudine», «è necessario che un poeta venga tradotto da un altro poeta, da un’anima che accolga le risonanze di quelle armonie come una conca sonora capace di ripercuoterle». Naturalmente, pur fieramente teso ad un personale itinerario di ricerca, seguì, parimenti, le orme dei mostri sacri transalpini che frequentavano i «martedì letterari» di Stéphane Mallarmé coltivando l’idea dell’atto poetico quale magico strumento d’unione fra il mondo reale e l’ideale. Anelando, infatti, alla «conquista dell’Arte Assoluta», Cardile considerava il celebre poeta francese – «il musicista del silenzio, la voce sibillina che insegna l’evocazione delle cose senza nominarle» – un profeta-cantore della Parola e, come Rimbaud, un «alchimista del Verbo».

Di fatto, la punteggiatura libera, lo stravolgimento sintattico-tipografico dei suoi testi rappresentarono, per Mallarmé, un tentativo di elevare la parola a Suono ed il verso a Musica: uno sforzo di trasfigurazione, quindi, della trama disanimata delle cose, tema caro tanto a Villiers de l’Isle-Adam quanto a quel Joséphin Péladan che, fondatore nel 1890 dell’«Ordine cattolico della Rosacroce, del Tempio e del Graal», sosteneva che l’artista è «un cavaliere in armatura, impegnato nella cerca simbolica del Santo Graal», e, con l’intento di «rovinare il realismo, riformare il gusto latino e creare una scuola d’arte idealista», organizzò la serie annuale di mostre pittoriche nota come «Salons de la Rose+Croix».

Cardile, studioso del Péladan ed erede spirituale del Lucini, nell’introduzione all’edizione italiana de “I Sogni crocefissi” (1916) parlò del tentativo di «plasmare l’Idea, di evocare il Sogno, di concretizzare l’Allusione», giacché «ogni ritmo», scrisse, «è per noi un ritorno, un suscitatore; quell’attimo armonico disvela per noi un bagliore del mondo sconosciuto, e perciò lo stato più opportuno alla creazione è l’estasi. Il processo per il quale si sviluppa è un processo magico. La nostra poesia palpita come il cuore del veggente che attende l’apparizione. Siamo capaci a suscitare le orchestre per le quali si articola l’Inesprimibile. MUSICA: ecco la nostra tremenda e assoluta capacità». «Dobbiamo costruire un nuovo Tempio», gli aveva scritto Nazariantz il 10 luglio 1912: «la linea dell’edificio si profila già nelle nostre anime, e noi intendiamo il suono degli organi tocchi dalle invisibili mani del Mistero».

Più di quarant’anni dopo, in una rivista diretta a lungo dall’Armeno – “Graal” –  Costantino Savonarola avrebbe scritto che non si trattava di evadere dalla realtà attraverso i meandri dell’irrazionale «in cerca di ‘polvere astrale’»: «Schemi poetici, concentrazione chimica di simboli, dissolvenze, nebulosità, sono tutti elementi che concorrono a produrre quell’arte ermetica o magica, che non esprime le istanze vive degli uomini, ma quelle di alcuni ultraraffinati…».

Non sorprende che nei cinque canti del poemetto “Lo Specchio”(1920), opera il cui titolo rimanda ad un mito magico ricorrente nella poetica simbolista italiana, Nazariantz avesse definito «intimamente mistico e talvolta follemente pagano» il suo «dramma d’amore e di mistero»; né può stupire che, nel secondo dei “Tre Canti de la Promessa”, dedicato al fraterno amico Lucini, scriverà che «abbiamo illuminato il Gesù de le nostre anime, che martirizzava il nostro pensiero con le spine del suo supplizio»:

«… E fra l’Uomo e la Divinità, /

fra la Terra e le Stelle, /

Noi restiamo per sempre sospesi /

 dardi spietatamente lanciati /

su l’ultimo e supremo equilibrio de le nostre ali /

(De nos ailes sans plumes, o Stéphane?…) / 

fiorite ne l’Amore – e per l’Amore...» 

Di fatto, questo Aedo del Verbo che dall’estetica simbolista dei primi anni si sarebbe aperto, come ha osservato Krikor Beledian, ad una «poétique post-symbolique d’ésotérisme incantatoire», si era vigorosamente inserito nel dibattito culturale del suo tempo con una penna che – «più pura della spada», secondo Cardile –  «non cessò mai di combattere per la causa santa» della sua Armenia, e, mescolando scespirianamente l’inchiostro alle lacrime, aveva saputo trasporre, trasfigurandola, una lacerante vicenda personale nel dramma universale dell’esilio dell’Uomo. La sua opera, scrisse un critico contemporaneo, Cesarino Giardini, «rifugge», infatti, «da un gretto individualismo, assalta la sfinge eternale e, sdegnando le strade su cui zoppicano le filosofie umane con i castelli di carta dei loro sistemi, apre l’ale onnipotenti del canto verso l’armonia immortale dei cieli». «Ogni illuminazione», aveva scritto Nazariantz, va pagata «con una goccia del proprio sangue».

Rifugiatosi nel Consolato italiano per sfuggire alle condanne a morte, nel febbraio del 1913 il Poeta sposò una donna di Casamassima, Maddalena De Cosmis, per abbandonare, infine, il Bosforo e lo «stanco singhiozzo» del suo «gemente azzurro». Nel maggio di quello stesso anno, scrivendo all’amico «Atrušan» (Padre Eremean, del Monastero veneziano di S. Lazzaro), l’Armeno espresse il suo desiderio di stabilirsi definitivamente nella «bella» Italia, che, a suo dire, era il luogo ideale per un poeta: «… avevi ragione quando dicevi che un poeta non può vivere che in Italia».  Ospite per quasi dieci lustri del nostro paese, fissò la sua residenza a Bari, «Bianca Città eletta», scrisse, «dal mio dolore errante».

Fu da questa terra di frontiera, sospesa fra Oriente ed Occidente, che il poeta armeno assisté impotente alla tragedia del suo popolo. Inutili si rivelarono le testimonianze degli scampati ai massacri e del pugno di coraggiosi che, denunziando le atrocità che si perpetravano sotto i loro occhi, urlarono il loro sdegno per l’indifferenza delle potenze liberali europee. «Quando si tratta», scrissero gli insegnanti tedeschi di Aleppo, «di migliaia di derelitti, di donne e di bambini infelici, che vengono tratti ad una morte certa per fame, le parole «opportun» e «Kompetenzverträge» non debbono più avere alcun significato».

Il 27 luglio 1939, dalle colonne de “Il Resto del Carlino” Cardile osservò amaramente che «E’ inutile continuare a bussare alle porte delle nazioni democratiche, lo hanno ben compreso i pionieri della libera Armenia». Ed è forse per questo che Nazariantz, finito nel mirino dell’O.V.R.A. (la polizia segreta fascista) per le sue «vaghe aspirazioni umanitarie» ed i suoi rapporti di amicizia con «noti esponenti dei vecchi gruppi democratici e sovversivi», nelle “Odi Italiche” aveva avuto accenti filofascisti. Di certo, «ex massone» considerato vicino al Regime, in una lettera del 1945 avrebbe scritto che «I grandi veri artisti servono unicamente sé stessi; sono veri esseri liberi; non hanno mai cercato di interpretare o esprimere il loro tempo come una certa stolta critica fascista voleva pretendere». Del resto, in una riservata del 23 gennaio 1929 indirizzata dalla Prefettura di Bari al Ministero dell’Interno, si ribadisce che Nazariantz, «capo del gruppo dei suoi connazionali» residenti nel capoluogo pugliese, era «sottoposto ad oculata vigilanza per contatti ed atteggiamenti non perfettamente chiari».

Sconvolto, ad ogni modo, dal diluvio di sangue che stava annegando la sua martoriata nazione, il poeta diede vita ad un Comitato per la difesa degli Armeni e si prodigò per la fondazione di un attrezzato campo profughi – il villaggio “Nor Arax” di Bari – che, creato nel 1926 ed allestito grazie ai buoni uffici del conte Umberto Zanotti-Bianco (fondatore dell’A.N.I.M.I.) e del ministro Luigi Luttazzi, avrebbe accolto un centinaio di connazionali in fuga dal «regno del Caso» e «del Sangue» su cui «vigila la Follia».

Il “Nor Arax” – padiglioni in legno e cemento ed un edificio in muratura da adibire ad asilo e scuola elementare – vide incubare l’idea di una rivista, “Graal”, che, pur con edizioni irregolari e vita breve (le pubblicazioni iniziarono nel 1946), conobbe le prestigiose firme di Albert Schneeberger, Malcolm Maclaren, Maurice Gauchez ed Italo Calvino. Il nome di questo periodico di «arte e pensiero» - palese riferimento al mistico Calice assurto ad emblema della misteriosofia cristiana - fu scelto da Enrico Pappacena, grande orientalista dell’Università di Bari che, intimo amico del Nazariantz, partecipò attivamente alla fondazione della rivista:

«Verso la fine del 1945, un gruppo di amici, presieduto dal poeta armeno Hrand Nazariantz, si riunì nel Villaggio Armeno, Nor Arax, di Bari, per creare una Rivista con finalità altamente spirituale. Io ne suggerii il titolo, che fu unanimamente accettato: Graal, e stesi i seguenti appelli: 

“L’amaro linguaggio, con cui generalmente si deplora la decadenza del secolo, l’abiezione delle anime, il materialismo dilagante, nasconde fame di verità e un desiderio di serenità meditativa e operosa; rinvigoritrice e costruttiva.

Graal vuol raccogliere le pagine di quanti, coscienti della necessità dell’ora, sentono la loro responsabilità di fronte ai Fratelli uomini, ed offrire, in una comune elevazione, il meglio della loro Arte e del loro pensiero fecondatore. La Rivista, perciò, contribuendo a creare un’atmosfera di fruttuoso raccoglimento, vuol preparare gli uomini a stabilire fra loro un nuovo Patto di Amore e instaurare quella sincera e fattiva fraternità che è indispensabile presupposto per la creazione di una Civiltà nuova. Tale programma esclude ogni ideologia architettata per sostenere parziali interessi sociali e segrete o palesi passioni individuali; offre però possibilità di collaborazione a scrittori seguaci di qualsiasi dottrina o qualsiasi confessione – maturi o giovani -, purché animati dal sincero proposito di giovare alla formazione di una Superiore Coscienza.

Graal non è quindi l’espressione di una delle tante sette o conventicole, né un circolo chiuso, ma farà di tutto per divenire sempre più una fonte inesauribile di poesia e di fede.

 E’ tempo che gli uomini liberi di tutto il mondo si uniscano ed escano dal triste chiuso delle loro aspirazioni, affine di gettare, coraggiosamente e lietamente, le basi per una onesta e reciproca intesa fra popoli di ogni paese e di ogni costume».

Quasi sei anni più tardi, nella primavera del 1951, dai locali del caffè “Il Sottano” di Bari fu lanciato un nuovo vibrante appello dai trentuno firmatari del “Manifesto Graalico”, poeti e scrittori che, uniti nello spirito di “Graal”, propugnavano la concezione dell’atto creativo quale frutto di un «cammino di sacrificio e dedizione» e, quindi, di sofferta palingenesi:

 «I Graalici identificano la vita del Poeta con la sua Arte e perciò ritengono che un’opera grande e pura non può sorgere che da un’anima grande e pura. Chi crea per l’effimero soggiace all’effimero. Il vero Poeta si distingue perché la sua vita è il migliore dei suoi poemi».

«Apostoli» e «confessori» di «quella grande religione che è la Poesia», questi letterati auspicavano, quindi, un’Arte «estranea all’ambizione e alla speculazione» che, non più «ornamento dello spirito sulla povertà del cuore», sapesse «ferire segretamente i cuori col ferro rovente della Bellezza» ed «offrire agli uomini, che hanno bevuto le amarezze del mondo», «una speranza di Liberazione sopra le rovine» . 

Qualche anno più tardi, malgrado le difficoltà economiche che lo perseguitarono sino alla fine dei suoi giorni, Nazariantz tentò di far rinascere “Graal” dalle sue ceneri, fondando una rivista, “Graalismo”, che, sotto la sua direzione artistico-letteraria, illuminò il panorama culturale italiano dal gennaio del 1958 al dicembre del 1959. Deprecando, sulla scia del Verlaine («…Et tout le reste est littérature»), la decadenza di un termine che era stato «oggetto del rispetto universale non meno che le parole Tradizione e Civiltà» - il termine  letteratura -, l’Armeno volle qui esprimere tutto il suo «disdegno per l’arte-gioco e i suoi arzigogoli vani», il suo disprezzo per il «cerebralismo sterile», il suo rifiuto dei «meri fabbricanti di orpelli e meri giocolieri della parola». «Se ci rifacciamo alla saggezza d’Oriente», scrisse nel primo numero della rivista, «possiamo rilevare che l’ammassare parole soltanto per amore delle parole, è inseguire ed accarezzare il vento», «restare all’estremo prigionieri del Cerchio dell’illusione». «Se ci rifacciamo alla sapienza cristiana, possiamo rilevare che la Parola è  il dono di un Dio infinitamente saggio e buono; e che l’usarla in modi inconsistenti e vacui, sul piano di un arido formalismo vanitoso, è un profanare un dono divino, svuotandolo di saggezza di bontà, di apporti conoscitivi, di ogni giustificazione noetica. Basta dunque con le bravure formali, basta con i giochi verbali. Sia, la Letteratura, espressione di civiltà, di sostanziose esperienze, di giusti intenti comunicativi, anche quando non è espressione di poetico genio; e meriti di essere, come in tempi più tradizionali, almeno rispettata, anche quando non merita di essere con più ammirazione venerata» .

Stanco, evolianamente ‘differenziato’, lacerato dall’amara condizione di esule e sospeso nel suo limbo esistenziale fra cielo e terra, Nazariantz aveva perduto qualche anno prima anche l’amico e «fratello» Cardile, morto nella sua Sicilia, a Siracusa, nel 1951. Nel “Testamento di Hur Hayran”, l’alter-ego del poeta armeno, così gli si era rivolto:

«Io sparirò una Sera, o Enrico, /

 tra il delitto di Nascere e la gioia del Morire /

ma a Te, Rabbi e Mago, legherò l’implacabile /

inconsolabile Consolazione /

dell’ultimo secreto del mondo assassinato, /

oltre l’Arte, oltre Dio stesso, /

superata qualsiasi frontiera, /

segnata dal Destino, /

che Ti consacrerà Dio al di là di Dio stesso…» 

Quasi una risposta questi commossi versi del Cardile, pubblicati postumi nell’estate del 1959:

«Ti volevo vicino /

per la fine dei Tempi, /

Nazariantz: /

Quale piovra mostruosa /

allunga ora il suo tentacolo dall’Abisso, /

onde afferrare /

il tuo soffice cuore? /

 Vagano i nostri Simboli nell’Ombra /

e si disperde /

l’incanto delle nostre parole /

 Ma se tu taci, l’altra parola /

da Chi sarà mai raccolta?…».

Ricoverato nell’ospedale di Conversano (storica cittadina nei pressi di Bari), il Poeta, ormai ultrasettantenne, risorgerà a nuova vita grazie alla venerante amicizia di un gruppo di giovani universitari, che, fondatori della locale Università Popolare, nel 1959 ne fecero il presidente onorario.

Questo il toccante ricordo di uno di loro, il dott. Giulio Gigante: «Aveva ormai settantatre anni: un gran vecchio, alto, solenne, ieratico, una bianca chioma che gli rifluiva sulle larghe spalle ormai curve per il peso degli anni e gli incorniciava il bel volto sorridente di un sorriso di bontà. Vestito dignitosamente di stracci, le dita affilate e annerite dal fumo delle sigarette, l’andatura dinoccolata e camellante, un largo sorriso, mi accolse insieme a un mio carissimo amico in una fredda serata in un corridoio buio dell’ala vecchia del vecchio ospedale, reparto “vecchi” (si chiamava così, brutalmente, l’ospizio!). Era stato ricoverato qualche tempo prima tra i poveri del nostro ospedale. La retta la pagava l’Ente Comunale di Assistenza di Bari. Cominciò quella sera d’inverno del 1959 il magnifico, sconvolgente sodalizio tra un giovane ultrasettantenne Poeta e un gruppo di universitari conversanesi. A Conversano egli ritrovò un’altra giovinezza, come spesso ci diceva. Stette in mezzo a noi, volle lasciare l’ospedale, partecipò alle nostre riunioni. Noi lo nominammo Presidente onorario della Università Popolare e ci sembrò la più bella Università Popolare del mondo, perché avevano come capo il più grande Poeta del mondo. Ma i momenti più belli vissuti con lui furono quelli in cui ci raccontava la sua vita avventurosa, i suoi amori per la marchesina Sangiuliano, i suoi studi ad Oxford e alla Sorbona, le condanne a morte, la sua antica amicizia con il Presidente della Unione Sovietica, Anastasia Micoyan, la sua Armenia e il suo popolo disperso, il suo approdo a Bari nei primi anni del secolo, la sua poesia disperata e tragica, ma così densa di umanità».

Il 28 gennaio 1962 la “Gazzetta del Mezzogiorno” pubblicò la notizia della sua morte. Il «mago» che si era innalzato sulla «Santa Scala», l’«Iniziato» che ne “Il Grande Canto della Cosmica Tragedia” aveva alluso alla fraternitas dei Rosacroce, si era definitivamente inginocchiato ai piedi del Signore, e, come i suoi poeti coronati di «rose e sangue», «fieri nell’aurora e miti a sera», gli aveva recato «in votiva offerta» i «fiori sanguinanti» delle sue ferite .

Come scrisse in una lettera del 5 aprile 1949 – lettera inedita che, insieme ad altri preziosi manoscritti recentemente rinvenuti in Campania, ci è pervenuta grazie alla squisita sensibilità della Donante –, «Io continuo a soffrire. Forse soffrendo al di là delle nostre forze conquistiamo la saggezza e superiamo il destino. Forse il nostro dolore è la nostra più grande ricchezza, la nostra più pura forza, e solo il peso della croce misura la nostra vera grandezza L’epoca dei dispersi è la nostra e noi dobbiamo lavorare senza riposo nell’incanto del nostro meraviglioso tormento. Noi sappiamo che il dolore non è senza dolcezza, il sacrificio non è senza fecondità. Noi inizieremo gli uomini alla verità del nostro sacrificio. Con la nostra superba fede convertiremo le spine in rose, l’ombra in faville. Pietra su pietra noi ricostruiremo, passo a passo riprenderemo la via delle speranze lontane. Abbiamo un tesoro da custodire, un’idea da santificare, un culto da mantenere». 

                                                                                                                Paolo Lopane