ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ավետիք Իսահակյանը ծնվել է 1875թ. հոկտեմբերի 30-ին Գյումրի քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Ղազարապատ գյուղում:

Քաղաքական գործունեությանը զուգընթաց վաղ երիտասարդական տարիներից զբաղվել է նաև գրականությամբ։ 1895 թվականին վերադառնալով Լայպցիգից՝ ընդգրկվել է նորաստեղծ ՀՅԴ կուսակցության Ալեքսանդրապոլի կոմիտեի մեջ, 1896 թվականին ձերբակալվել է և մեկ տարի արգելափակվել Երևանի բերդում:

Բանտից դուրս գալուց հետո տպագրել է «Երգեր և վերքեր» բանաստեղծությունների իր առաջին գիրքը:
1897  թվականին մեկնել է արտասահման, Ցյուրիխի համալսարանում ունկնդրել գրականության և փիլիսոփայության պատմություն։ 1902 թվականին վերադարձել է հայրենիք, ապա հաստատվել Թիֆլիսում։ 1899-1906 թվականին ստեղծել է «Հայդուկի երգեր» բանաստեղծությունների շարքը, որը դարձավ հայ ֆիդայական պայքարի անդրանիկ արտահայտությունը հայ դասական պոեզիայի մեջ։ 1908 թվականի դեկտեմբերին, ի թիվս 158 հայ առաջադեմ մտավորականների, Իսահակյանը ձերբակալվել է «դաշնակցության գործով» և կես տարի Թիֆլիսի Մետեխի բանտում մնալուց հետո (ինչպես և Հովհաննես Թումանյանը, խոշոր գրավով ազատվել է կալանքից: Կովկասում մնալը այլևս անհնար էր և 1911 թվականին Իսահակյանը տարագրվել է արտասահմանում: Իսահակյանը մեկնում է Բեռլին և մի շարք գերմանական մտավորականների հետ մասնակցում է Գերմանա-հայկական ընկերության ստեղծմանը՝ միաժամանակ խմբագրելով ընկերության «Մեսրոբ» պարբերական հանդեսը։ Պատերազմից և Մեծ եղեռնից հետո Իսահակյանը արտացոլել է հայ ժողովրդի ողբերգական ճակատագիրն ու նրա հերոսական ազատամարտը: Բանաստեղծը ձեռամուխ է եղել հայերի ցեղասպանության մեղադրականի՝ «Սպիտակ գրքի» ստեղծմանը, որի մի զգալի հատվածը տեղ է գտել 1915-1922 թվականի «Հիշատակարան» գրառումներով։ Այդ ժամանակահատվածում Իսահակյանը հիմնականում հանդես է եկել հրապարակախոսական հոդվածներով, որոնց բովանդականությունը Հայկական հարցն էր, Հայաստանի վերամիավորման խնդիրը, հայկական պետականության վերականգնումը։ Եղեռնի ծանր պատկերներով են հագեցած նրա «Ձյունն է եկել ծածկել հիմա…», «Հայաստանին», «Ահա նորեն գարուն եկավ» բանաստեղծությունները։

XIX դարի վերջի և XX դարի սկզբի հայ քաղաքական կյանքի, Հայկակական հարցի յուրահատուկ համայնապատկերը պիտի դառնար Իսահակյանի «Ուստա Կարոն» մեծածավալ վեպը, որը մշտապես ուղեկցեց գրողին ստեղծագործական կյանքում և ավաղ մնաց անավարտ։ «Ուստա Կարոն» կավարտվի այն օրը, երբ կլուծվի հայկական հարցը»,-ասել է Վարպետը։ Իսահակյանը այդպես էլ չկարողացավ համակերպվել Հայաստանի մասնատման գաղափարին. «…մեռնեի Սևանը ցամաքած չտեսնեի, ապրեի Արարատը մերը տեսնեի…»,- սրտի խոր կսկիծով ու ցավով կրկնում էր նա և հավատում, որ կգա ժամանակը, երբ հայ ժողովուրդը դարձյալ իր հացը կվաստակի հարազատ եզերքում։

1926 թվականին Իսահակյանը այցելեց Խորհրդային Հայաստանը։ Այստեղ նա հրատարակեց նոր բանաստեղծությունների հավաքածու և մի շարք պատմվածքներ (օրինակ՝ «Համբերության չիբուխը» 1928)։ Վերադարձավ արտասահման 1930թ. և ապրեց այնտեղ մինչ 1936 թվականը՝ հանդես գալով որպես Խորհրդային Միության կողմնակից։ 1936 թվականին բանաստեղծը վերջնականապես վերադարձավ հայրենիք։

Ստացել է ԽՍՀՄ Պետական Մրցանակ (1945), 1946-1957 թվականներին Հայաստանի գրողների միության նախագահն էր: Մահացել է 1957թ. հոկտեմբերի 17-ին: Թաղված է Երևանի պանթեոնում:

Մի մրահոն աղջիկ տեսա

Մի մրահոն աղջիկ տեսա

Ռիալտոյի կամուրջին,

Հորդ մազերը — գետ գիշերվա,

Եվ հակինթներ՝ ականջին՛

Աչքերը սև — արևներ սև,

Արևների պես անշեջ,

Գալարում էր մեջքը թեթև

Ծաղկանկար շալի մեջ:

Աչքս դիպավ աչքի բոցին,

Ու գլուխըս կախեցի.

Ժպտաց ժպտով առեղծվածի,

Հավերժական կանացի:

Միամիտ չեմ՝ հավատամ քեզ.

Տառապանքս փորձ ունի.-

Մի մրահոն կույս էր քեզ պես,

Կոտրեց սիրտս պատանի…

***

Տարիներ հետո քեզ տեսա նորից,

Սիրտըս արտասվեց, բայց ժպտացի ես,

Նույն աղջիկն էիր` չքնաղ բոլորից,

Հոգուս մտերիմ, հարազատ այնպե՛ս:

Աչքերդ մեղմով հանգչեցին վերաս,

Ես հպարտ ու վես անցա քո մոտով.

Շուրջըս ծածանվեց լուսեղեն երազ.

Եվ ետ նայեցի անզուսպ կարոտով:

Սուտ է, նազելիս, չի զատել երբեք,

Երբեք չի զատել մեզ կյանքը դաժան.

Քո՛ւյր իմ, ամոքիր սիրտըս վշտաբեկ,

Տե՛ս, քոնն եմ ես միշտ, քո՛նն եմ հավիտյան:

***

Ուրտեղ սիրուն կին կտեսնեմ, կնորանան դարդերըս.

Ու երբ անուշ երգ կլսեմ, կըխորանան դարդերըս.

Սահման չունին, դարման չունին, դադար չունին, չունին վերջ,

Ա՜խ, ծովեն` խոր, սարեն` ծանըր, իմ դարդե՜րըս, դարդերը՜ս…

Զառ հույսերով, անմահ սիրով ես քեզ խորունկ սիրեցի.

Աստղ ու երկինք — սերս ու սիրտըս, ոտներիդ տակ փըռեցի.

Սեր չըտվիր, ու աշխարհեն սիրտըս կըտրավ, Շո՛ւշան ջա՛ն,

Ա՜խ, զմրուխտե, ա՜խ, զմրուխտե իմ հույսե՜րըս, իմ սերըս…

Կարոտ կեցա կնոջ սիրուն — սրտի ոսկի արևին,

Պապակ կեցա մութ սարերին, բաշը փըրփուր նըժույգին.

Կյանքըս անցավ թևերը թափ, սիրտը կոտրած սազի պես,

Ա՜խ, մահվան պես, սև մահվան պես, իմ դարդե՜րըս, դարդերըս…

***

Դու գնացիր,- ես մնացի

Բյուր մարդկանց մեջ մեն-մենակ,

Սրտիս խորքում դառն լացի,

Խավարն իջավ կըրծքիս տակ:

Թափառում եմ փողոց-փողոց

Այս ծովածուփ քաղաքում.

Զսպված ցավից` շրթներս խոց,

Եվ աստղ չկա իմ հոգում…

ՄԵԿԸ ՉԵՂԱՎ, ՈՐ ԻՄԱՆԱՐ ՎՇՏԵՐՍ

Մեկը չեղավ, որ իմանար վշտերս,

Քնքուշ ձեռքով դարման աներ վերքերիս.

Մեկը չեղավ, որ գուրգուրեր վարդերս,

Անուշ բույր տար, վարդի գույն տար երգերիս:

Կյանքս կտամ սրտից բխած համբույրին,

Ա՜խ, թէ մեկը ինձ հասկանա՜ր ու սիրե՜ր:

Ի՞նչ կա երկրում և՛ սրբազան, և՛ անգին,

Քան թե զոհվել, քան թե լինել անձնվեր:

Բայց ես կյանքում շա՛տ սիրեցի ու լացի, —

Մեկը չեղավ, որ ամոքեր վշտերս,

Սիրող սրտի ծարավ, ծարավ մնացի,

Մեկը չեղավ, որ գուրգուրեր վարդերս…

ՑԱՎԱԾ ՍԻՐՏԸՍ ԵՐԳԵՐ ՀՅՈՒՍԵՑ

Ցաված սիրտըս երգեր հյուսեց,

Երգեց անուշ ու տխուր,

Վիշտըս հալվեց, արցունք հոսեց,

Վճիտ, ինչպես ջինջ աղբյուր:

Հավքերի պես երգերս թռան,

Հովերի հետ գնացին,

Արցունքներըս ցողեր դառան,

Վարդի ծոցում շողացին:

Անցան օրեր — եկավ մահը,

Սառ հողի տակ քուն մտա.

Իմ արցունքով շաղաղ վարդը

Շվաք ձգեց իմ վրա:

Հովերն եկան, շիրմիս վրա

Տխուր երգեր երգեցին, —

Ա՜խ, իմ անուշ, իմ վաղուցվա

Հյուսաց երգերս երգեցին…

***

Ներկա եղա սիրեկանիս պսակին`

Ուրախ դեմքով, կրծքիս ծաղիկ արնավառ,

Որ ինձ տեսներ, իրեն ուտեր զայրագին`

Թե դրուժն իր` արժեք չունի ինձ համար,

Աչքիս նայեր, կարդար անհույս իմ հոգին,

Խիղճը խոցվեր, իրեն դահիճ միշտ զգար:

ՍԻՐԵՑԻ, ՅԱՐՍ ՏԱՐԱՆ

Սիրեցի, յարս տարան.

Յարա տըվին ու տարան

— Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է,

Սիրտըս պոկեցին, տարան:

Ցավըս խորն է, ճար չըկա,

Ճար չըկա, ճար անող չըկա,

— Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է,

Սրտացավ ընկեր չըկա:

Լա՛վ օրերս գնացի՛ն,

Ափսո՛ս ասին, գնացի՛ն.

— Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է,

Սև դարդերս մնացին…

***

Է՜յ, ջան-հայրենիք, ինչքա՜ն սիրուն ես,

Սարերըդ կորած երկնի մովի մեջ.

Ջրերըդ անո՛ւշ, հովերըդ անո՛ւշ,

Մենակ բալեքըդ արուն ծովի մեջ:

Քու հողին մեռնեմ, անգի՛ն հայրենիք,

Ա՜խ, քիչ է, թե որ մի կյանքով մեռնեմ,

Երնեկ ունենամ հազար ու մի կյանք,

Հազա՛րն էլ սըրտանց քեզ մատաղ անեմ:

Ու հազար կյանքով քու դարդին մեռնեմ,

Բալեքիդ մատա՛ղ, մատա՛ղ քու սիրուն.

Մենակ մի կյանքը թո՛ղ ինձի պահեմ,-

Է՛ն էլ` քու փառքի գովքը երգելուն,-

-Որ արտուտի պես վե՜ր ու վե՜ր ճախրեմ

Նոր օրվա ծեգիդ, ազի՛զ հայրենիք,

Ու անո՛ւշ երգեմ, բա՛րձր ու զիլ գովեմ

Կանաչ արևըդ, ազա՛տ հայրենիք…

***

Սալնո ձորերում, կըռվի ձորերում

Հայդուկն է ընկել խոր վերքը սըրտին,-

Վերքը վարդի պես բացված, կարմըրուն,

Ու ձեռքն է գըցել կոտրած հրացանին:

Արնոտ դաշտերում ծըղրիդն է ծըղրում,

Հայդուկն է ընկել մահվան խոր քընով.

Հայդուկը հոգում երազ է տեսնում,-

Հայրենի աշխարհն ազա՛տ, ապահո՛վ…

Տեսնում է… արտում հովն է շընկշընկում,

Փայլուն գերանդին զընգում է անո՛ւշ.

Ու փոցխ են քաշում սիրուն աղջըկունք`

Հայդուկի վըրա երգելով անո՜ւշ…

Սալնո ձորերում ամպեր են անցնում,

Հայդուկի վըրա արծիվն է գալիս.

Ա՜խ, սև աչերը արծիվն է հանում.

Հայդուկի վըրա ամպերն են գալիս…

***

Ես ձեզ ասում եմ` կըգա Ոգու սով,

Եվ դուք կըքաղցեք ճոխ սեղանի մոտ,

Կընկնեք մուրալու հափրած որկորով`

Հըրեղեն խոսքի, վեհ խոսքի կարոտ:

Լրբենի ծաղրով արհամարհեցիք

Ոգու վառ զեղմունք — միտք ու երազանք,

Նյութի տաճարում արբած պարեցիք`

Մոռացած անմահ, անհունի տենչանք:

Դուք, որ հեգնեցիք ուժն ստեղծագործ`

Ձեր նյութի հանդեպ կըգա Ոգու սով.

Եվ մուրացկի պես փշրանքի համար

Ծարավ ու նոթի կանցնեք ծովե ծով…

***

Ի՞նչ ես գազազում, ի՛մ վիրավոր սիրտ,

Որ գազազում ես, ի՞նչ պիտի անես.

Աշխարհը իրեն ճամփով կընթանա,

Դո՛ւ խեղճ, դո՛ւ անզոր, ի՞նչ պիտի անես:

Մարդն այս աշխարհում, ինչպես մի թռչուն

Անդուռ ու անել մեծ վանդակի մեջ.-

Սի՛րտ իմ, գազազիս, ի՞նչ պիտի անես

Անդուռ ու անել այս վանդակի մեջ:

Մարդ ծընած օրից գերեզմանի հետ

Շըղթայված է պիրկ, ո՛ւր էլ որ երթա.-

Սի՛րտ իմ գազազիս, ի՞նչ պիտի անես,

Ո՞ւր պիտի թըռնիս թևերիդ շըղթա:

Տոկա՛, համբերիր, ի՛մ վիրավոր սիրտ,

Վըճիտ հայացքով աշխարհին նայի՛ր.

Աշխարհը իրեն ճամփով կընթանա,

Է՜յ, վիրավոր սի՛րտ, դու մի՛ գազազիր…

***

Շատ մի՛ տխրիր, շատ մի՛ խնդար, սիրելիս,

-Այս աշխարհում և ոչ մի բան հիմք չունի.

Վաղանցուկ են, կան ու չկան, սիրելիս,

Բոլոր իրերն ու աստղերը անհունի:

Լայնսիրտ եղիր, որջը երազ համարե,

-Այս աշխարհում և ոչ մի բան միտք չունի.

Լացը` ժպիտ ու սերը` ցավ համարե,

Թե որ ապրես, կյանքըդ ինչո՞ւ համար է:

Ախ, մի՛ տխրիր, վիշտը կանցնի,- այդ ոչինչ,

-Այս աշխարհում և ոչ մի բան գին չունի.

Շատ մի՛ տխրիր, սերն էլ կանցնի, բայց ոչինչ,

Կյանքն էլ կանցնի,- այդ որ ոչինչ ու ոչինչ:

***

Հասակդ` սոս, քայլվածքդ` սեգ,

Քեզ սիրում եմ բյուր անգամ.

Թող համբուրեմ մազերդ մեկ-մեկ,

Մեջքիդ բոլոր փաթութ գամ:

Կարոտըդ ինձ խենթ դարձրեց,

Փոթորկի չափ խելագար.

Խենթ բոցերում ես ծով-ծարավ`

Թափառում եմ սար ու քար:

Այրվում եմ ես արևի պես,

Հուր ու կրակ եմ անշեջ,

Թող գրկիդ մեջ հոգիս տամ ես,

Սերըս քամեմ հոգուդ մեջ…

***

Քո՛ւյր իմ նազելի, նայիր քո դիմաց`

Վիրավոր, ավեր սիրտս եմ բացել.

Ա՜խ, նըվիրական ինձ քո գիրկը բաց

Եվ գուրգուրիր ինձ, ես շատ եմ լացել…

Քնքուշ ձեռներով աչերըս սըրբիր,

Մի՛ թող ինձ լալու — ես շա՜տ եմ լացել,

Ճակատիս մռայլ` մշուշը ցըրիր,

Եվ գուրգուրիր ինձ, ես շա՜տ եմ լացել…

***

Կնոջն ուզեցի հավատալ նորից,

Լալ ու երազել առաջվա նըման.

Բայց արցունքոտվեց խեղճ սիրտըս նորից.

Եվ որբ մնացի, և թափառական:

Սե՛ր, մնաս բարով, էլ քեզ չեմ նայի,

Չեմ բախի դուռըդ ունայն քամու պես.

Բայց կուզենայի հավիտյան լայի,

Եվ չըցամաքեր արցունքը սրտես:

***

Ես աշխարհի մեջ երազն եմ սիրել-

Քո շուշան հոգին, քո հոգին քնքուշ,

Եվ չեմ տենչացել երբեք քեզ տիրել-

Քո շուշան հոգին, քո հոգին քնքուշ:

Աղբյուրի նման արցունք եմ ցողում`

Քո ճամփու վրա վարդեր վառելով,

Անձնազոհ մոր պես սրտագին դողում`

Քո բախտի համար լուռ այրվելով:

Երբ գիշեր կուգա, դու կըմտնիս քուն,

Քո շեմքն է, քուրի՛կ, իմ բարձը քնքուշ,

Իմ սուրբ երազն է — շքե՛ղ, շողշողո՛ւն,

Աչերդ` պայծա՛ռ, աչերդ` անո՛ւշ:

***

Ամեն անգամ, երբ նայում եմ երեխայիս խաղերին,

Թե ինչ սիրով փարվել է նա քարին, ջրին ու հողին,-

Խոսք եմ խոսում իմ սրտի հետ.

-Է՜յ իմաստուն մանկություն,

Ունայն բան է խելքը մարդուս և գործերը մեծանուն:

Դատարկ ձայն է քաջի համբավ, գանձ ու պատիվ հանապազ,

Դո՛ւ ես ոսկին, ո՜վ մանկություն, դո՛ւ իսկական լույս-երազ:

Ա՜խ, երնեկ թե մանկությունըս հանկարծ դառնար գար նորեն,

Գլխիս վառվեր մանկութ օրվա արեգակըս ոսկեղեն:

Անուշ մորըս ոտների տակ թռվռայի, խաղայի,

Փառք ու հանճար չարժեն խաղին մի ծաղկաբույր տղայի:

Իմ սո՛ւրբ մանկիկ, թո՛ղ համբուրեմ թաթիկներդ ցեխոտած,

Դու` կյանք ու սե՛ր, ծափ ու ծիծա՛ղ, ուրախության դո՛ւ աստված…

***

Զորահավաք էր: Շտապ տուն եկավ

Զինվորի զգեստ հագած մի տղա.

-Մայրի՛կ, ինձ օրհնի՛ր,- պատանին ասավ,-

Ես էլ կռվի դաշտ գնալու եղա…

Ուշաթափ ընկավ խեղճ մայրը թշվառ,

Եվ երբ ուշքն եկավ նորեն իր վրան,

Գրկեց զավակին պինդ, կարոտավառ,

Որպես թե վաղուց չէր տեսել նրան:

-Ա՜խ, ի՜նչ ուրախ եմ, փա՛ռք քեզ, աստված իմ,

Որ ողջ ետ դարձավ իմ անուշ որդին…

***

Այցի եմ գալիս քեզ մոտ ես հաճախ,

Նստում եմ դեմըդ` հանգիստ ու խաղաղ.

Զրույց ենք անում երկա՜ր միասին,

Հազար նյութերի, հարցերի մասին:

Եվ սիրո մասին խոսում ենք նույնպես,

Բայց խիստ անտարբեր ձևանում եմ ես,

Վրադ չեմ նայում, չեմ լսում ստեպ,

Որպես թե անհույզ, սառն եմ քո հանդեպ:

Բայց հալվում եմ ես սիրուց բոցակեզ.

Ուզում եմ գրկել ու համբուրել քեզ.

Հազիվ զսպում եմ մըրրիկը սրտիս,

Ա՜խ, սակայն հոգիս բերանս է գալիս…

ՌԱՎԵՆՆԱՅՈՒՄ

Արարատի ծեր կատարին

Դար է եկել, վայրկյանի պես,

Ու անցել:

Անհուն թվով կայծակների

Սուրն է բեկվել ադամանդին,

Ու անցել:

Մահախուճապ սերունդների

Աչքն է դիպել լույս գագաթին,

Ու անցել:

Հերթը հիմա քոնն է մի պահ.

Դու էլ նայիր սեգ ճակատին,

Ու անցիր…

***

Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ հիմա այսպես

Չար ես այսպե՛ս, չար ինձ հետ,

Որ նամակներս ու պատկերըս

Ուղարկեցիր ողջը ետ:

Խստապահանջ խնդրում ես ինձ

Նամակներդ ետ դարձնել.

Կատարում եմ ասպետորեն

Քմայքներիդ այս խաղն էլ:

Բայց համբույրներն այն սրտադող,

Որ ինձ տվիր ու առար,

Բնավ երբեք դու չես կարող

Ո՛չ ստանալ, ո՛չ ետ տալ:

Նրանք պիտի վառվեն անշեջ,

Պիտի կիզեն քո հոգին,

Ինչպես որ միշտ այրում են ինձ

Երջանկությամբ ցավագին:

***

Երկու մանուկ` տղա-աղջիկ,

Խաղում էին դաշտերում:

Երկու ընկեր` տղա-աղջիկ`

Դպրոց էին ըշտապում:

Երկու սրտեր հանդիպեցին

Շշուկի մեջ ծառուղու.

Երազեցին և թախծեցին,

Եվ սիրեցին իրարու:

Երկու շիրիմ իրար մոտիկ

Նոճիների ստվերում:

Երկու մանուկ` տղա-աղջիկ,

Խաղ են անում դաշտերում…

ՄԵՐ ՊԱՏՄԻՉՆԵՐԸ ԵՎ ՄԵՐ ԳՈՒՍԱՆՆԵՐԸ

Նվեր մեր ժողովրդական վեպի`

«Սասունցի Դավիթ»-ի հազարամյակին:

I

Մեր հոյակապ հին վանքերի մութ խուցերում, մենության մեջ

Պատմիչները մեր վշտահար, մեղմ կանթեղի լույսով անշեջ,

Մի նշխարով, մի կում ջրով և ճգնությամբ գիշերն անքուն,

Պատմությունը մեր գրեցին մագաղաթի վըրա դժգույն-

Եղեռնները, նախճիրները հորդաների արյունըռուշտ,

Փլուզումը հայրենիքի և ոսոխի սուրը անկուշտ:

Եվ ողբացին լալահառաչ դժխեմ բախտը Հայաստանի

Եվ հուսացին արդարության մի խուլ աստծու դատաստանի:

II

Մեր գեղջուկի պարզ խրճիթում, սուրբ օջախի շուրջը նստած`

Գուսանները մեր խանդավառ, առջևները գինի և հաց,

Վիպերգեցին հաղթանակը դյուցազնների մեր մեծազոր

Եվ ծաղրեցին պարտությունը ոսոխների մեր բյուրավոր:

Եվ հյուսեցին պատմությունը հավերժացող ժողովուրդի,

Վառ հավատով փառքերը մեր ավանդեցին որդոց որդի.

Տեսան շքեղ մեր ապագան, անընկճելի ազատ ոգին,

Հայրենիքի սիրո համար միշտ բարձրացած Թուր-Կայծակին:

***

Եվ ճամփեքի մեջ, ամայի դաշտում

Մենակ, անընկեր, ընկած եմ մոլոր.

Չորս կողմից հողմը վերաս է շաչում,

Եվ հոգիս խոժոռ, և միտքս խոժոռ:

Սիրտս գթով լի` մարդկանց մեջ մտա,

Բայց ողջույնի տեղ կռվի կոչ տվին.

Կյանքի գոռ կռիվ` կատաղի, դժնյա,

Ուր որ ամենքը ամենքի ընդդեմ

Դաշույն են սրում` սիրո փոխարեն:

Եվ կյանքի կռվից վիրավոր, հաղթված

Ընկած եմ հիմա այս ափում վայրի.

Շուտով կտեսնեն աչքերս սառած,

Բայց նրանց խիղճը երբեք չի խայթվի…

ՕՏԱ՜Ր, ԱՄԱՅԻ՜ ՃԱՄՓԵՔԻ ՎՐԱ

Օտա՜ր, ամայի՜ ճամփեքի վրա

Իմ քարավանըս մեղմ կըղողանջե.

Կանգնի՛ր, քարավանս, ինձի կըթվա,

Թե հայրենիքես ինձ մարդ կըկանչե:

Բայց լուռ է շուրջըս ու շըշուկ չըկա

Արևա՛ռ, անդո՛րր այս անապատում.

Ա՜խ, հայրենիքըս ինձ խորթ է հիմա,

Ու քնքուշ սերըս ուրիշի գրկում:

Կընոջ համբույրին է՛լ չեմ հավատա,

Շուտ կըմոռանա նա վառ արցունքներ.

Շարժվի՛ր, քարավանս, ինձ ո՞վ ձայն կըտա,

Գիտցի՛ր, լուսնի տակ չըկա ուխտ և սեր:

Գընա՛, քարավանս, ինձ հետդ քա՜շ տուր

Օտար, ամայի ճամփեքի վրա.

Ուրտեղ կհոգնիս` գըլուխըս վար դիր

Ժեռ-քարերի մեջ, փըշերի վըրա…

ԿՏԱԿ

Սիրուն մանկի՛կ, ես գնում եմ, դու գալիս ես այս աշխարհ.

Ճշմարիտն ես փորձով գիտեմ ու խոսքերս մի՛ մոռնար:

Կյանքն է ամպի փախչող ստվեր, վայրկյանն է միշտ իրական.

Բախտի կռանը կամքն է թեև, բայց դիպվածն է տիրական:

Զգացմունքն է գերիշխանը, խելքը՝ նրա լոկ ծառան.

Բայց դու՛ խելքդ վրադ պահի՛ր, ինչպես պողպատ կուռ վահան:

Մի՛ հավատար ստվերներին, հենվի՛ր միայն քեզ վրա,

Ատելու չափ սի՛րիր մարդկանց, բայց լավություն միշտ արա:

Եվ լայն օրում թե՝ ընկերներ, թե բարեկամ ճանաչի՛ր.

Իսկ նեղ օրում ընկերների ո՛չ որոնիր, ո՛չ կանչիր:

Խաղերով լի այս աշխարհում խաղդ եթե տանուլ տաս,

Զվարթ եղի՛ր, ու այդպիսով բախտի վրա կըխնդաս:

Անվախ ու վեհ ղեկդ վարե անծանոթին դեմ-դեմի.

Անզղջալի առաջ գնա՛, ինչ որ լինի՛, թո՛ղ լինի:

Լսի՛ր, տղա՛ս, ինձ կթաղես անհայտ մի տեղ, աննշան,

Որ չիմանան, մարդիկ չգան՝ շիրմիս քարը գողանան:

Կուզեի

Կուզեի լինել գարնան արեգակ,

Չքնաղ վարդերով կուրծքդ պճնեի.

Անդորր սրտիդ մեջ վառեի կրակ,

Մութ աչերիդ մեջ պայծառ շողայի:

Կուզեի լինել երգող շատրվան

Եվ երազներդ լուռ օրորեի,

Կամ թե շողշողուն ոսկի ծիածան

Շուշան ճակատիդ պսակ հյուսեի:

Կուզեի լինել ալիքը ծովի

Եվ ոտներիդ տակ մեղմիկ հևայի,

Կամ թե լեռների բուրմունքը հովի

Փարթամ մազերդ շոյելու գայի:

Կուզեի լինել երկինք աստղավառ

Քեզ, ինչպես երկրի շուրջը, պատեի,

Հազար ու հազար աչքերով գոհար

Քեզ դյութված, արբած հավերժ նայեի…

Շատ մի´ տխրիր , շատ մի՝ խնդար, սիրելիս

Շատ մի´ տխրիր , շատ մի՝ խնդար, սիրելիս,

- Այս աշխարհում և ոչ մի բան հիմք չունի.

Վաղանցուկ են, կան ու չկան, սիրելիս,

Բոլոր իրերն ու աստղերը անհունի։

Լայնսիրտ եղիր, ողջը երազ համարե,

- Այս աշխարհում և ոչ մի բան միտք չունի.

Լացը՝ ժըպիտ ու սերը՝ ցավ համարե,

Թե որ ապրես, կյանքըդ ինչու՞ համար է։

Ախ, մի´ տխրիր, վիշտը կանցնի,- այդ ոչինչ,

- Այս աշխարհում և ոչ մի բան գին չունի.

Շատ մի´ հրճվիր, սերն էլ կանցնի, բայց ոչինչ,

Կյանքն էլ կանցնի,- այդ որ ոչինչ ու ոչինչ:

Տարիներ հետո քեզ տեսա նորից

Տարիներ հետո քեզ տեսա նորից,

Սիրտս արտասվեց, բայց ժպտացի ես,

Նույն աղջիկն էիր՝ չքնաղ բոլորից,

Հոգուս մտերիմ, հարազատ այնպե՛ս:

Աչքերդ մեղմով հանգչեցին վերաս,

Ես հպարտ ու վես անցա քո մոտով.

Շուրջս ծածանվեց լուսեղեն երազ.

Եվ ետ նայեցի անզուսպ կարոտով:

Սուտ է, նազելիս, չի զատել երբեք,

Երբեք չի զատել մեզ կյանքը դաժան.

Քու՛յր իմ, ամոքիր սիրտս վշտաբեկ,

Տե՛ս, քոնն եմ ես միշտ, քո՛նն եմ հավիտյան…

       ՄԱՅՐԻԿԻՍ

Հայրենիքես հեռացել եմ,

Խեղճ պանդուխտ եմ , տուն չունիմ,

Ազիզ մորես բաժանվել եմ,

Տըխուր-տըրտում, քուն չունիմ:

Սարեն կուգաք, նախշուն հավքե՛ր,

Ա՜խ, իմ մորս տեսել չե՞ք.

Ծովեն կուգաք, մարմանդ հովե՜ր,

Ախըր բարև բերել չե՞ք:

Հավք ու հովեր եկան կըշտիս,

Անձեն դիպան ու անցան.

Պապակ-սրտիս, փափագ-սրտիս

Անխոս դիպան ու անցա՜ն:

Ա՜խ, քո տեսքին, անուշ լեզվին

Կարոտցել եմ, մայրի՛կ ջան.

Երնե՜կ, երնե՜կ, երազ լինիմ,

Թըռնիմ մոտըդ, մայրի՜կ ջան:

Երբ քունըդ գա, լուռ գիշերով

Հոգիդ գըրկեմ, համբույր տամ.

Սըրտիդ կըպնիմ վառ կարոտով,

Լա՛մ ու խընդա՛մ, մայրի՜կ ջան…

Սոնետ

Գիտեմ, դու մի օր սրտով կարոտած,

Ամպամած մի օր, թախծոտ ու գունատ,

Կգաս դեպի ինձ՝ մեռած, մոռացված,

Ու կուզես տեսնել շիրիմս անզարդ․․․

Ստվերների հետ տրտում իրիկվա

Ես կզգամ թեթև ձայնը քայլերիդ,

Քնքնուշ ձեռներով շիրիմիս վրա

Կփռես գունատ ծաղիկներ վտիտ․․․

Տխուր հայացքդ ինձ կգուրգուրե,

Ձեռքդ կդնես մեղմորեն վրաս,

Կհեկեկաս, ու կհեկեկաս․․․

Ալմաստ արցունքդ հանդարտ կծորե։

Ու ձայնդ կրկին հոգիս կթովե,

Սիրտս կգրկե մի անուշ երազ․․․

ՄՈՐ ՍԻՐՏԸ

(հայկական ավանդավեպ)

Կա հինավուրց մի զրույց,

Թե մի տղա,

Միամորիկ,

Սիրում էր մի աղջկա:

Աղջիկն ասավ և “Ինձ բնավ

Դու չես սիրում,

Թե չէ գնա՛,

Գնա՛ մորըդ սի՛րտը բեր”:

Տղան մոլոր, գլխիկոր

Քայլ առավ,

Լացեց, լացեց,

Աղջկա մոտ ետ դառավ:

Երբ նա տեսավ, զայրացավ.

— Է՛լ չերևաս

Շեմքիս, ասավ,

Մինչև սիրտը չըբերես:

Տղան գնաց և որսաց

Սարի այծյամ,

Սիրտը հանեց,

Բերեց տվեց աղջկան:

Երբ նա տեսավ, զայրացավ.

— Կորի՛ր աչքես,

Թե հարազատ

Մորըդ սիրտը չըբերես:

Տղան գնաց` մորն սպանեց,

Երբ վազ կըտար

Սիրտը` ձեռքին,

Ոտքը սահեց, ընկավ վար:

Եվ սիրտը մոր ասավ տխուր,

Լացակումած.

— Վա՜յ, խեղճ տղաս,

Ոչ մի տեղըդ չըցավա՞ց…

***

Ամեն գիշեր իմ պարտեզում

Լալկան ուռին, հեզ ուռին

Վշտատոչոր լաց է լինում,

Լաց է լինում իմ ուռին:

Եվ սըրբում է առավոտու

Կույս արևը նազելի

Հուր ծամերով հեգ ուռենու

Արցունքները բյուրեղի…

***

Արևն իջավ սարի գըլխուն,

Դար ու դաշտում լույս չկա.

Հավք ու թըռչուն մըտան խոր քուն,-

Ա՜խ, ինձ համար քուն չկա:

Լուսնյակն ընկավ երթկից ներս,

Կըշեռքն ելավ երկընքում,

Զով հովերն էլ մըթընշողես

Աստղերի հետ են զըրցում:

Սիրո՛ւն աստղե՜ր, անուշ հովե՜ր,

Յարըս ո՞ւր է` էս գիշեր.

Պարզ երկընքի նըխշուն աչե՛ր,

Յարիս տեսա՞ք էս գիշեր:

Լուսը բացվավ, դուռը բացվավ,

Ամպ ու զամպ է,- թոն կուգա.

Ալ ձին եկավ, անտեր եկավ,

Ա՜խ, յարս ո՞ւր է, տուն չի գա…

***

Հոգի կուտամ, հոգի տո՛ւր ինձ,

Իմ նազելի աչագեղ:

Սիրտս — սև արտ, սերդ — ալ վարդ,

Թո՛ղ բողբոջի նա այնտեղ.

Սիրտըս — գիշեր, սերդ — վառ աստղ,

Թո՛ղ շողշողա նա այնտեղ…

***

Ծաղիկ էի նորաբողբոջ,

Սարի լանջում, երկնի տակ.

Ինձ կըդյութեր առվի խոխոջ,

Ինձ կողջուներ արեգակ:

Գիշերները` աստղ ու լուսին

Վար կիջնեին երկնքեն,

Ու հեքիաթներ ինձ կասեին

Կախարդական, ոսկեղեն:

Գառների հետ լուսածագին

Եկար սարը, ջա՛ն աղջիկ,

Ինձ քաղեցիր, դրիր անգին

Կրծքիդ վրա գեղեցիկ:

Այնտեղ շքեղ` ես ապրեցա

Երազներով երջանիկ.

Սերըդ դավեց ինձ, սրաչյա՛,-

Ես չորացա, ա՜խ, աղջիկ…

***

Մութը գրկած գետ ու գետին

Հով ու ալիք կըշնչեն.

Երկինք գրկած աստղ ու լուսին,

Արտերն անդորր կըննջեն:

Սիրտս, սիրտս թույլ կզարկե,

Սեր ու երգեր է՛լ չկան.

Նոր էր ծլել, արև սիրեց,

Արև-աչեր է՛լ չկան:

Վառ աստղերը երկնից ընկան,

Վարդ ու շուշան թառամեց.

Ա՜խ, իմ կյանքս, անուշ կյանքս,

Կտոր-կտոր փշրվեց…

Հովն ու ալիք կուգան, կերթան,

Ցաված սիրտս կշոյեն,

Ու իմ սիրուս մրմունջներից

Տխուր երգեր կհյուսեն…

***

Մենակ, անընկեր ձեր գիրկն եմ գալիս,

Կենսական ծովի ահեղ պտույտնե՛ր,

Սիրտս լի՛ հույսով,

Լի՛ ցնորքներով

Ես պիտի պատռեմ ձեր հզոր կուրծքը,

Ես պիտի թռչեմ դե՛պ սուրբ օրրանը

Իմ վե՛հ խոհերի,

Վա՛ռ ձգտումների:

Պտո՛ւյտք, կատաղի՛ր, ալի՛ք, շառաչի՛ր,

Օ՜, սիրտ իմ, սիրտ իմ,- տոկա՛ ու կանգնի՛ր

Ժայռի պես ամո՛ւր,

Ցողի պես մաքուր…

Թող անծիր ծովը եռա, փրփրի,

Թխպոտ երկինքը կայծակներ շա՛ղ տա,

Եվ թող փարոսը մշուշում թաղվի,

Փրկարար ափը աչքիս չերևա`

Չեմ հուսահատվի՛:

-Չէ՞ որ դուք միայն

Վսեմ իդեալնե՛ր,

Կուսական հոգու

Նվիրական սե՛ր,

Չէ՞ որ դուք միայն, երկնային ուժե՛ր,

Ինձ սուր եք տալիս անհաղթ կռվելո՛ւ,

Ինձ թև եք տալիս անխոնջ թռչելո՛ւ,

Ինձ հույս ե՛ք տալիս անվերջ տոկալու…

***

Տիեզերքի պերճ հյուսվածքն եմ,

Իմ մեջ երկինքն է երգում.

Բռնկում է սիրո հրդեհն,

Վշտի հեղեղն աղմկում…

Եթե հոգուս ճոխ երգերից

Մի մեղմ հնչյուն, նազելի՛ս,

Քո ականջը միայն շոյե,-

Հիացքներով կըդյութվիս:

Եթե սիրուս վառ հրդեհից

Մի նսեմ կայծ, սևաչյա՛,

Վառ սրտումըդ միայն շողա,-

Բուռն հույզերով կայրվիս:

Եթե վշտիս ջերմ հեղեղից

Մի ջինջ կաթիլ, սիրելի՛ս,

Չքնաղ կրծքիդ միայն ծորե,-

Բյուր վշտերով կըլցվիս:

Տիեզերքի պերճ հյուսվածքն եմ,

Իմ մեջ երկինքն է երգում,

Բռնկում է սիրո հրդեհն,

Վշտի հեղեղն աղմկում…

***

Դա՛րդըս լացեք, սարի սըմբուլ,

Ալվան-ալվան ծաղիկներ.

Դա՛րդըս լացեք, բաղի բլբո՛ւլ,

Ամպշող երկնուց զով-հովեր…

Երկինք-գետինք գլխուս մթան,

Անտուն-անտեր կուլամ ես.

Յարիս տարա՜ն — ջանիս տարա՜ն,

Հոնգո՛ւր-հոնգո՛ւր կուլամ ես…

Ա՜խ, յարս ինձի հանեց սըրտեն,

Անճար թողեց ու գնաց.

Սըրտիս սավդեն — խորունկ յարեն

Անդեղ թողեց ու գնաց:

Դա՛րդըս լացեք, սարի սմբուլ,

Ալվան-ալվան ծաղիկներ,

Դա՛րդըս լացեք, բաղի բլբուլ,

Ամպշող երկնուց զով-հովե՜ր…

***

Մաճկալ ես, բեզարած ես,

Առը շուռ տո՛ւր, շո՛ւտ արի.

Ծովի պես քրտնած ես,

Եզներն արձկի՛, տուն արի՛:

Կաթի սերը քաշել եմ,

Դրել եմ հովին` սառի.

Ալ գոգնոցս կապել եմ,

Արի թառլան, թը՜ռռ, արի:

Տեղ եմ գըցել շվաքում,

Քամին կուգա, զով կանի.

Լուսնի շողքն է մեր ծոցում,

Չափ տո՛ւր, չափ ա՛ռ — շուտ արի՛:

Դադրած, բեզարած յա՛ր ջան.

Ամպերն ելան, դե՛հ արի.

Բեզարած ջանիդ ղուրբան,

Ծըտից թև առ, թե՛զ արի…

***

Գիշերն եկավ, զով-հովն ընկավ,

Աստղունք լուսնին ձայն տվին.

Լուսնյակն ելավ, մով-ծովն ընկավ,

Հավքերն ինձի ձայն տվին:

Ես վեր ելա ոգի առած`

Զարկի սրտիս լարերին.

Սիրտս խնդաց, կուրծքս թնդաց-

Եվ լարերը խզվեցին…

-Միայն սիրո լարը մնաց

Սրտիս անհուն խորքերում.

Ու վառ սիրո երգը շողաց

Կյանքիս ամեն ծալքերում…

***

Ապրում եմ մենակ, մարդկանց մեջ օտար,

Նրանց աչքերը ինձ չեն ողջունում.

Մարդկանց սըրտերը փակ են ինձ համար

Եվ նրանց հոգին ձայնըս չի լսում…

Իմ ընկերները — իմ խոր մտքերն են,

Որ վեհ թևերով անհունն են պատում.

Այն վառ աստղերը — գըթոտ աչքերն են,

Որ վշտիս ժամին ինձ քաղցր են ժպտում…

***

Մայրս տեսավ ինձ շա՜տ տխուր,

Շա՜տ հուսահատ, մեկուսի.

Գիրկն առավ, սրտին կպա,

Ու լցվեցի, ու լացի:

Ա՜խ, մերիկ ջան, մեկ նայե՛, տե՛ս,

Սիրտս խորունկ վերք ունի.

Ձեռքդ մեկ դի՛ր,- ա՜խ, չէ, ձեռդ

Անջնջելի կարնոտի:

Ա՜խ, մերի՛կ ջան, կուզեմ քնեմ,

Ա՜խր բալադ հոգնա՜ծ է.

Երկրի ծոցում հանգիստ քնեմ,

Բալադ անչա՜փ հոգնա՜ծ է…

***

Երազ տեսա — ձեր տան առաջ

Զուլալ աղբյուր կըբխեր.

Ձենը մեղմիկ, քաղցակարկաչ,

Չորս դին ծո՛ւփ-ծո՛ւփ ծաղկունք էր:

Ջուր խմելու դուռըդ եկա,

Պապակ էի ու ծարավ,

Ջինջ աղբյուրը, մեկ էլ տեսա,

Ցամաք կտրավ, քար դառավ:

Քընից զարթնա,- սիրտս էր տրտում.

Ա՜խ, էս շա՜տ վատ երազ է.-

Ծարավն` ես եմ, աղբյուրը` դուն.

Սերդ ինձ համար ցամաքել է:

***

Լուռ գիշերին հեռու տեղից

Մի երգ հասավ իմ սրտին,

Այն ո՞ւմ սիրտն էր` սեր ու թախիծ

Բերեց, փարեց իմ սրտին:

Կարոտներով հյուսված երազ

Բուրեց երգը թախծագին,-

Ե՛կ, ընկե՛ր իմ, անհայտ, անհաս,

Սուրբ սեր ծփաց իմ հոգին:

***

Ամպի փեշով մեկ հավք անցավ,

Անուշ կանչեց իր յարին.-

Անուշ ձենով սիրտըս լցվավ.

Յարըս անցավ, կուժն ուսին:

Էս աղբյուրը գըլգըլալով

Քարփեն ծո՛ւփ-ծո՛ւփ կըփըռվի.

Ծով-ծամերըդ ալի՛ք-ալի՛ք

Մարմար կըրծքիդ կըփռվի:

Ա՜խ, նազիկ ջան, եղնիկ-աղջիկ,

Նարին կուրծքըդ թող պագեմ.

Սերըս բոց է, սիրտըս խոց է,

Վառ-պաչերըդ դարման են:

Չէ՞ որ, յա՛ր ջան, դավրըդ կերթա,

Կուրծքըդ նըխշուն, շարմըղուն

Հող ու մոխիր պիտի դառնա,

Զուր ինչո՞ւ ես խընայում…

***

Շարա՜ն-շարա՜ն ամպերն եկան.

Ա՜խ, մուժն առավ իմ ճամփեն.

Ո՞ւրտից կուգամ, ո՞ւրտեղ կերթամ,

Միտքըս` շըվար, ու չիտեմ:

Էս ի՞նչ կըսկիծ սիրտըս ծեծկեց,

Քուրի՛կ, քեզնեն հեռու կերթամ:

Վարդի փուշը սիրտըս ծակեց,

Դարդը սըրտիս խոլոր կերթամ:

Սար ու ձորեր ձունն է իջեր,

Քամին պա՛ղ-պա՛ղ կըփըչե.

Ես` մենակ եմ, ես` անընկեր,

Քամին ճակտիս կըփըչե:

Շարա՜ն-շարա՜ն ամպերն եկան.

Ա՜խ, մուժն առավ իմ ճամփեն.

Ո՞ւրտից կուգամ, ո՞ւրտեղ կերթամ,

Միտքըս` շըվար, ու չիտեմ:

***

Եղնիկները լուսաբացին

Սուր ժեռերով անցկեցան,

Փրփրած լճին մեղմ նայեցին,

Լռիկ-մնջիկ անցկեցան:

Ա՜խ, իմ սերս` կանանչ-կարմիր,

Դառավ ինձի ցավ ու ցեց.

Ա՜խ, իմ կյանքս` զառ-վառ կարմիր,

Վիշտս կերավ ու մաշեց:

Ես ի՞նչ անեմ, ես ո՞ւր չքվիմ-

Ընկնիմ չոլերն ամայի.-

Երնե՜կ մեռնիմ, ու սիրտ ուտեն

Գել ու գազան ամեհի:

Ա՜խ, եղնիկներ, դադար չունեմ,

Սիրտս` կրակ վառ-վառման,

Մարդիկ կուգան, ինձ կնայեն,

Լռիկ-մնջիկ կանց կենան…

***

Ա՜խ, մեր սիրտը լիքը դարդ, ցավ,

Օր ու արև չտեսանք.

Վա՛խ, մեր կյանքը սևով անցավ,

Աշխարհից բան չիմացանք:

Հարուստ մարդիկ կուտեն-խմեն

Աշխարհի ճոխ սեղանից.

Մենք աշխարհի խորթ տըղերքն ենք,

Մեզ փայ չըկա աշխարհից:

Խեղճ աղքատի հոգին դուրս գա,

Քարից-հողից հաց քամե.

Բեռով հացը հարըստին տա,-

Հարուստն իշխե, վայելե:

Խեղճ աղքատը դառը դատի,-

Դատարկ նըստի… է՜յ աշխարհ,

Էլ ինչո՞ւ ես քարը թողնում

Քարի վըրա, քար-աշխա՛րհ:

Ա՜խ, մեր սիրտը լիքը դարդ, ցավ,

Օր ու արև չտեսանք.

Վա՛խ, մեր կյանքը սևով անցավ,

Աշխարհից բան չիմացանք:

***

Երազիս մեջ ծովը տեսա,

Ծովը լազո՛ւր ու անդո՛րր,

Մենակ, մենակ, ափի վրա

Ընկած էի վիրավոր…

Ծովն էր հևում մեղմ ու թալուկ`

Մտորմունքի մեջ անծայր:

Եվ խոստում էր վերքըս խորունկ,

Իսկ ես` անհույս, ես` անճար:

Եվ հոգուս մեջ մի ձայն ծորեց,

Մի ձայն` քնքուշ, սուրբ սրտից.-

Ա՜խ, այն` մայրս էր, կանչում էր ինձ

Հայրենիքիս ափերից…

***

Ինչպե՜ս կուզեմ սիրտս թաղեմ

Ծովի մռայլ, մութ խորքում.

Քեզնից հեռո՛ւ, վիշտս պահեմ

Գաղտնի տեղում` շա՛տ թաքուն:

Ծովը միայն վիշտս իմանա,

Ծովը շա՜տ մեծ սիրտ ունի.

Սրտանց կուլա սիրուս վրա,

Հոգու խորքից կհուզվի…

***

Ծովն ալեկոծ, սանձակոտոր,

Իր քար շրթերն է կրծում.

Ա՜խ, իմ վիշտը` մի չար ուրուր,

Սիրտս է անդուլ քըցըցում:

Գնա՛մ, գնա՜մ, կորչեմ անդարձ,

Փոթորիկի մեջ ընկնեմ,

Անդունդներին խեղճ սիրտըս տամ,

Չար ուրուրից ազատվեմ:

Թող ինձ ծովը նետե ափին,

Ափին հեռո՛ւ, հեռավո՛ր,

Սիրտըս անվիշտ` անզարթ քնիմ

Ափին մենա՛կ, մենավո՛ր…

***

Քեզ չըտեսնել` ուխտել էի,

Բայց, ա՜խ, նորից հանդիպա.

-Քուրի՛կ, վերքըս լավ է հիմի,

Մի սև սպի տեղը կա:

Էն սև սպին սև ամպի պես

Սևցուց դեմքը արևի.

Ու ման կուգամ սև շուքի պես

Սարե՜ր, ձորե՜ր ամայի…

***

Այս ուռու տակ մենք երգեցինք

Սիրո չքնաղ երգերից.

Մենք երգեցինք ու շնչեցինք

Բուրմունք, ժըպիտ ու թախիծ:

Այս ուռու տակ, ընկե՛ր անգին,

Դու ինձ սիրել խոստացար.

Անցան տարիք,- չորցավ ուռին,

Ու դու էլ ինձ մոռացար…

***

Ա՜խ, անհուն սեր ես ունեի սրտիս մեջ,

Եվ վառ հավատ ու բյուր հույսեր ունեի,

Բարձրաթռիչ, ինչպես արծիվ վեհափառ,

Կըսուրայի զառ թևերովս երկնի մեջ.

Ես ունեի չքնաղ ցնորք իմ հոգում,

Կըսիգայի մարդկանցից վե՜ր, երկրից վե՜ր.

Սավառնաթև, ինչպես արծիվ սևաթույր,

Շքեղ ցնորք ես ունեի իմ հոգում.

Բայց ցնորքս մնաց մենակ կյանքիս մեջ,-

Քանզի մարդիկ, որ դժմիտ են ու դաժան,

Խորտակեցին, հոշոտեցին իմ սիրտը

Եվ ցնորքը սոսկ թողին ինձ կյանքի մեջ…

***

Կուզեի լինել գարնան արեգակ,

Չքնաղ վարդերով կուրծքդ պճնեի,

Անդորր սրտիդ մեջ վառեի կրակ,

Մութ աչերիդ մեջ պայծառ շողայի:

Կուզեի լինել երգող շատրվան

Եվ երազներդ լուռ օրորեի,

Կամ թե` շողշողուն ոսկի ծիածան,

Շուշան ճակատիդ պսակ հյուսեի:

Կուզեի լինել ալիքը ծովի

Եվ ոտներիդ տակ մեղմիկ հևայի,

Կամ թե` լեռների բուրմունքը հովի,

Փարթամ մազերդ շոյելու գայի:

Կուզեի լինել երկինք աստղավառ

Քեզ, ինչպես երկրի շուրջը, պատեի

Հազար ու հազար աչքերով գոհար,

Քեզ` դյութված, արբած հավերժ նայեի:

***

Ա՜խ, մի սիրտ լիներ մաքուր սիրով լի,

Որ հիվանդ սիրտըս սիրով բարուրեր,

Իր ջերմ գըրկի մեջ քընքուշ գուրգուրեր

Իմ հիվանդ բալաս…

Ա՜խ, ազիզ բալա՛, ա՜խ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ

Քու սերը հանգավ, երգերըդ մարան,

Գարուն օրերում, ծաղկունքըդ թոշնան,

Իմ հիվանդ բալա՛ս…

ԱԲՈՒ-ԼԱԼԱ ՄԱՀԱՐԻ

Աբու – Լալա Մահարին,

Հռչակավոր բանաստեղծը Բաղդադի,

Տասնյակ տարիներ ապրեց

Խալիֆաների հոյակապ քաղաքում,

Ապրեց փառքի և վայելքի մեջ,

Հզորների և մեծատուների հետ սեղան նստեց,

Գիտունների և իմաստունների հետ վեճի մտավ,

Սիրեց և փորձեց ընկերներին,

Եղավ ուրիշ – ուրիշ ազգերի հայրենիքներում,

Տեսավ և դիտեց մարդկանց և օրենքները:

Եվ նրա խորաթափանց ոգին ճանաչեց մարդուն,

Ճանաչեց և խորագին ատեց մարդուն

Եվ նրա օրենքները:

Եվ որովհետև չուներ կին և երեխաներ,

Բոլոր իր հարստությունը բաժանեց աղքատներին,

Առավ իր ուղտերի փոքրիկ քարավանը` պաշարով ու պարենով,

Եվ մի գիշեր, երբ Բաղդադը քուն էր մտել

Տիգրիսի նոճիածածկ ափերի վրա, -

Գաղտնի հեռացավ քաղաքից…

ԱՌԱՋԻՆ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ քարավանը Աբու – Լալայի` աղբյուրի նման մեղմ կարկաչելով`

Քայլում էր հանգիստ, նիրհած գիշերով, հնչուն զանգերի անուշ ղողանջով:

Հավասար քայլով չափում էր ճամփան այն քարավանը ոլոր ու մոլոր,

Եվ ղողանջները ծորում քաղցրալուր` ողողում էին դաշտերը անդորր:

Մեղկ փափկության մեջ Բաղդադն էր նիրհում ջեննաթի շքեղ, վառ երազներով,

Գյուլստաններում բլբուլն էր երգում գազելներն անուշ` սիրո արցունքով:

Շատրվանները քրքջում էին պայծառ ծիծաղով ադամանդեղեն,

Բույր ու համբույր էր խնկարկվում չորս կողմ խալիֆների քյոշքից լուսեղեն:

Գոհար աստղերի քարավանները թափառում էին երկնի ճամփեքով,

Եվ ղողանջում էր ողջ երկինքն անհուն` աստղերի շքեղ, անշեջ դաշնակով:

Մեխակի բույրով հովն էր շշնջում հեքիաթներն հազար ու մի գիշերվա,

Արմավն ու նոճին անուշ քնի մեջ օրորվում էին ճամփեքի վրա:

Եվ քարավանը` օրոր ու շորոր, զնգում էր առաջ ու ետ չէր նայում.

Անհայտ ուղին էր Աբու – Լալային բյուր հրապույրով կանչում, փայփայում:

- Գնա, միշտ գնա, իմ քարավանս, և քայլիր մինչև օրերիս վերջը, -

Այսպես էր խոսում իր սրտի խորքում Աբու Մահարին Մահարին, մեծ բանաստեղծը:

Գնա մենավոր վայրերը թափուր, ազատ, կույս և սուրբ զմրուխտյա հեռուն,

Դեպի արևը սլացիր անդուլ, և սիրտս այրիր արևի սրտում:

Ախ, մնաք բարև չեմ ասում ես ձեզ, իմ հոր գերեզման, օրոցք մայրական,

Իմ հոգին հավերժ խռով է ձեզ հետ, հայրենական հարկ, հուշեր մանկական:

Ես շատ սիրեցի իմ ընկերներին, և բոլոր մարդկանց մոտիկ ու հեռու,

Իժ դարձավ խայթող իմ սերը հիմա, թույն — ատելությամբ սրիտս է եռում:

Ատում եմ, ինչ որ սիրել եմ առաջ, ինչ որ տեսել եմ մարդկային հոգում,

Մարդկային հոգում` զազիր ու նանիր` համրել եմ հազար գարշանք ու նողկում:

Բայց ամենից շատ ատում եմ հազար ու մեկերորդը – կեղծիքը հոգու,

Որ զարդարում է անմեղ սրբերի լուսապսակով երեսը մարդու:

Մարդկային լեզու, դու որ երկնային բույրով ու թույրով, շղարշով պայծառ

Ծածկում ես մարդու դժոխքը հոգու, ոգե՞լ ես արդյոք ճշմարիտ մի բառ:

Իմ սեգ քարավան, գնա, մխրճվիր անապատի մեջ` վայրի ու բոցոտ,

Եվ իջևանիր այն պղնձացած, շեկ ժայռերի տակ, գազանների մոտ:

Խփեմ վրանըս, օձ – կարիճների բըների գլխին վրանըս խփեմ,

Այնտեղ բյուր անգամ ես ապահով եմ, քան թե մարդկանց մոտ, կեղծ ու ժպտադեմ:

Քան ընկերի մոտ, ախ, որի կրծքին դնում էի ես գլուխըս սիրով,

Կուրծքը ընկերի, որ շղարշում է անդարձ կորստի անդունդը ստով:

Այնքան ժամանակ, որքան արևը կայրե Սինայի սնարները վես

Եվ անապատի դեղին շեղջերը հորձանքներ կտան ալիքների պես,-

Ես չեմ կամենա ողջունել մարդկանց, նրանց սեղանից պատառ չեմ կտրի,

Գազանների մոտ հացի կնստեմ, ողջույնը կառնեմ բորենիների:

Եվ գազանները թող ինձ հոշոտեն, վայրագ հողմերը շաչեն ինձ վրա,

Եվ այսպես, մինչև օրերիս վերջը, քարավանս անդարձ, գնա ու գնա… -

Եվ վերջին անգամ Աբու Մահարին ետ դարձավ նայեց նիրհած Բաղդադին,

Գարշանքով շրջեց ճակատը կնճռոտ և փարվեց ուղտի թավ պարանոցին:

Սիրով գուրգուրեց, ջերմ շրթունքներով համբուրեց ուղտի աչքերը վճիտ,

Եվ թարթիչներից նրա կախվեցին անզուսպ արցունքի երկու այրող շիթ:

Անուշ մրմունջով, նիրհած դաշտերով մեղմ օրորվում էր ձիգ քարավանը,

Գնում էր առաջ, դեպի անապատ, անհայտ ափերը, կույս – հեռաստանը:

ԵՐԿՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ ոլորվում էր այն քարավանը սեգ արմավների շարքերի միջով,

Փոշի էր հանում, — փոշու քարավան, որ վարում էր լուռ` խորշակն հուր շնչով:

- Քայլիր, քարավան, ի՞նչ ենք թողել մենք, որ կարոտանքով ցանկանք մեր դարձը, -

Այսպես էր խոսում իրեն սրտի հետ Աբու Մահարին, մեծ բանաստեղծը:

Թողել ենք այնտեղ կի՞ն — աստվածային, սե՞ր — երջանկություն, անհուն երազա՞նք.-

Քայլիր, կանգ մի առ, թողել ենք միայն շղթա ու կապանք, կեղծիք ու պատրանք:

Եվ կինն ի՞նչ է որ… խորամանկ, խաբող, առնախանձ մի սարդ, հավերժ նանրամիտ,

Որ հացդ է սիրում, համբույրի մեջ սուտ և քո գրկի մեջ գրկում ուրիշին:

Խարխուլ մակույկով հանձնվիր ծովին, քան թե հավատա կնոջ երդումին,

Նա կավատ, վարար, մի չքնաղ դժոխք, նրա բերանով Իբլիսն է խոսում:

Դու երազել ես աստղը հեռավոր, հրեշտակաթև շուշանն ըսպիտակ,

Որ քո վերքերին բալասան լինի, ոսկեշող երազ կյանքի ցավի տակ:

Դու տենչացել ես լույս — ափերի մեջ քեզ իրեն կանչող աղբյուրի երգին,

Եվ անմահության ցողն ես երազել և անուշ լացել երկնային կրծքին,-

Բայց սերը կնոջ` տոչորված հոգուդ, աղ – ջուր է տալիս, որ միշտ ծարավնաս,

Հուր տարփանքի մեջ հաղթական կնոջ մարմինը լիզես և չըհագենաս:

Ոհ, կնոջ մարմին, պագշոտ, օձեղեն, դիվական անոթ ոճիրների չար,

Դու, որ մսեղեն դառն հաճույքով արևը հոգու դարձնում ես խավար:

Ատում եմ սերը` մահու պես անգութ, հավիտյան այրող, խոցող գաղտնաբար,

Այդ քաղցր թույնը, որով արբողը ստրուկ է դառնում և կամ բռնակալ:

Ով սեր, բնության դու խոշտանգիչ կամք, նենգ ու դավադիր ոգի աննահանջ,

Դու թոհուբոհի ընդերք մոլեգնած, արյուն ցավատանջ, արյան մղձավանջ:

Ատում եմ կնոջ` տարերքը կրքի, միշտ բեղմնավորող եղեռնը անսանձ,

Աղբյուրն անսպառ, որ կուտակում է աշխարհի վրա տիղմը չարության:

Ատում եմ նորից սերն ու կնոջը, իր համբույրները շողոմ ու դժնյա, -

Փախչում եմ նրա ճահիճ — մահիճից, և անիծում եմ երկունքը նրա:

Երկունքը դաժան և հավերժական, որ հեղեղում է վտառն իժերի,

Որոնք խայթում են, հոշոտում իրար, աստղերն են պղծում տռփանքով ժահրի:

Սրիկա է նա ով հայր է լինում, ով երանավետ ծոցից ոչնչի`

Գոյության կոչում թշվառ հյուլեին և գլխին վառում գեհենն այս կյանքի:

- Իմ հայրը իմ դեմ մեղանչեց, սակայն` չմեղանչեցի ես ոչ ոքի դեմ, -

Այս իմ կտակը թող գրվի շիրմիս, եթե լուսնի տակ մի խորշ պիտ գտնեմ:

Այնքան ժամանակ, որ ծովը պիտի փարե Հեջազի ափերն զմրուխտյա,

Ես ետ չեմ դառնա կնոջ մոտ երբեք, ես չեմ կարոտնա թովչանքին նըրա:

Կըգգվեմ վայրի տատասկը դժնի և կըհամբուրեմ փշերը նրա,

Գլուխս կդնեմ այրվող ժայռերին և կըլամ նրանց ջերմ կրծքի վրա: -

Եվ քարավանը մեղմիկ կարկաչով չափում էր ուղին ոլոր ու մոլոր,

Դեպի երազուն և կապույտ հեռուն հոսում էր առաջ հանգիստ ու անդորր:

Զանգակներն, ասես, հեկեկում էին և ծորում հատ – հատ հնչուն արցունքներ,

Քարավանն, ասես, լալիս էր անուշ, ինչ որ Մահարին սիրել, լքել էր:

Եվ զեփյուռների սրինգները մեղմ գեղգեղում էին շարքիներն անուշ

Սիրո վերքերի, վշտոտ կարոտի և երազական թախծանքի քնքուշ:

Եվ Աբու – Լալան խորհում էր մռայլ, և նրա վիշտը անհունի նման,

Ինչպես իր ուղին, որ գալարվում է, ձգվում է անծայր ու չունի վախճան:

Հյուսվելով անծիր ճանապարհի հետ` լուռ թախծում էր նա ցերեկ ու գիշեր,

Հայացքը հառած անհայտ աստղերին, հոգու մեջ դառըն ու ցավոտ հուշեր:

Եվ ետ չէր նայում անցած ճամփեքին, և չէր ափսոսումափսոսում թողած – լքածին,

Ողջույն չէր վերցնում, ողջույն չէր տալիս անցնող ու դարձող քարավաններին:

ԵՐՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ քարավանը Աբու – Լալայի աղբյուրի նման մեղմ կարկաչելով,

Հանգիստ, միաչափ քայլում էր առաջ հեզ լուսնկայի շողերի միջով:

Եվ լուսինն, ինչպես ջեննեթի մատաղ փերիի կուրծքը` չքնաղ, լուսավառ`

Մերթ ամաչելով պահվում էր ամպում և մերթ թրթռուն փայլում էր պայծառ:

Նիրհ էին մտել ծաղկունքը բուրյան` ադամանդներով, շքեղ գինդերով,

Ծիածանաթև հավքերը իրար գուրգուրում էին քնքուշ մրմունջով:

Մեխակի բույրով հովն էր շշնջում հեքիաթներն հազար ու մի գիշերվա,

Արմավն ու նոճին անուշ քնի մեջ` օրորվում էին ճամփեքի վրա:

Հովի զրույցին ունկն դնելով Աբու Մահարին խոսում էր անձայն, -

- Աշխարհն էլ, ասես, մի հեքիաթ լինի` անսկիզբ, անվերջ, հրաշք դյութական:

Եվ ո՞վ է հյուսել հեքիաթն այս վսեմ, հյուսել աստղերով, բյուր հրաշքներով,

Եվ ո՞վ է պատմում բյուր — բյուր ձևերով` անդուլ ու անխոնջ` այսպես թովչանքով:

Ազգեր են եկել, ազգեր գնացել, և չեն ըմբռնել իմաստը նըրա,

Բանաստեղծներն են հասկացել դույզն ինչ և թոթովում են հնչյուններն անմահ:

Ոչ ոք չի լսել սկիզբը նըրա, և չի լսելու վախճանը նըրա,

Ամեն հնչյունը դարեր է ապրում, ամեն հնչյունին վերջ, սկիզբ չկա:

Բայց ամեն մի նոր ծնվածի համար նորից է պատմվում հեքիաթն այս շքեղ,

Նորից սկսվում և վերջանում է ամեն մի մարդու կյանքի հետ մեկտեղ:

Կյանքը երազ է, աշխարհը` հեքիաթ, ազգեր, սերունդներ — անցնող քարավան,

Որ հեքիաթի մեջ, վառ երազի հետ, չվում է անտես դեպի գերեզման:

Կույր ու գուլ մարդիկ, առանց երազի, առանց լսելու հեքիաթն այս վսեմ,

Իրար կոկորդից պատառ եք հանում և դարձնում աշխարհն` ահավոր ջեհնեմ:

Ձեր օրենքները – լուծ ու խարազան, և անելք մի ցանց խոլական սարդի,

Եվ որոնց ժահրով թունավորում եք երգը բլբուլի, անուրջը վարդի:

Եղկելի մարդիկ, փոշի կըդառնան ձեր վատ սրտերը, ձեր գործերը չար,

Եվ ժամանակի ձեռքը անտարբեր կըսրբե — կավլե պիղծ հետքերը ձեր:

Եվ ունայնաշունչ հողմը կըշաչե ձեր ոսկորների քարերի վըրա,

Իսկ վայելելու դուք միշտ ապիկար` երազն այս չքնաղ, հեքիաթն այս ոսկյա: –

Գոհար աստղերի քարավանները թափառում էին երկնի ճամփեքով,

Եվ ղողանջում էր ողջ երկինքն անհուն` աստղերի պայծառ, անշեջ զընգոցով:

Եվ արար — աշխարհ լցված էր, դյութված բյուր նվագներով հավերժ երկնային,

Եվ անուրջներում նա վերասլաց լսում էր հոգով վսեմ երգերին:

- Գնա, քարավան, մեղմ հնչյուններդ հյուսելով երկնի լույս – ղողանջի հետ,

Վիշտս տուր հովին, քայլիր բնության ծոցը մայրական, և մի նայիր ետ:

Տար ինձ լուսազգեստ, օտար մի եզերք, հեռու, հեռավոր, մենավոր ափեր,

Սուրբ մենակություն, դու, իմ օազիս, դու, երազների աղբյուր զովաբեր:

Լռության երկինք, խոսիր դու ինձ հետ աստղերիդ լեզվով և ամոքիր ինձ,

Գուրգուրիր հոգիս` աշխարհից խոցված, մարդուց խայթըված վիրավոր հոգիս:

Իմ մեջ այրվում է մի անհագ կարոտ, կարեկից մի սիրտ` լացող հավիտյան,

Եվ իմ հոգում կա մի չքնաղ երազ, և սուրբ արտասուք, և սեր անսահման:

Ոգիս ազատ է, ես չեմ հանդուրժում իմ վրա իշխող ոչ մի զորության,

Ոչ օրենք, սահման, ոչ ճակատագիր, ոչ չար ու բարի և ոչ դատաստան:

Իմ գլխի վերև չպետք է լինի ոչ մի հովանի, ոչ մի իրավունք,

Եվ իմ կամքից դուրս ամեն ինչ բանտ է, և ստրկացում, և բռնադատում:

Ես կուզեմ լինել անսահման ազատ, անպարտք, անիշխան, այլև անաստված,

Հոգիս տենչում է միայն, միմիայն` մեծ ազատության` անհուն, անտարած: -

Եվ քարավանը հյուսվում էր առաջ, և նըրա վերև շողում էին վառ

Մանկան ժպիտով աստղերը ազատ, այն հավերժափայլ աչքերը գոհար:

Եվ կանչում էին նրան կաթոգին լույս թարթումները ոսկի աստղերի,

Եվ հոգին լցնում վսեմ ղողանջով երկնքի հազար բյուրեղ զանգերի:

Վճիտ գիշերին դյութական ցոլքով փայլում էր ուղին փիրուզյա հեռվում,

Եվ քարավանը` օրոր ու շորոր քայլում է անդորր փիրուզյա հեռուն…

ՉՈՐՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ

Գիշերն ահարկու` և սև, և հսկա մի չղջիկի պես թևերը փռեց,

Անծիր թևերը իջան, ծածկեցին քարավանն, ուղին և դաշտերն անափ:

Եվ հորիզոնից մինչև հորիզոն երկինքը լցվեց մռայլ ամպերով,

Չէին շողշողում լուսինն ու աստղեր, խավարն` ասես թե` պատած խավարով:

Եվ հողմերն ահեղ` նժույգների պես` սանձարձակ, վայրի արշավում էին,

Հորձանքներ տալով, և հողն ու փոշին այրված դաշտերից խառնում ամպերին:

Եվ մահասարսուռ շառաչում էին, և աղաղակում հազար ձայներով,

Ասես, վիրավոր գազաններ էին, մռնչում – ոռնում հողմի բերանով:

Նեղ ձորերի մեջ գալարվում էին և արմավենու անտառներում կույս

Հեծեծում էին հողմերը տխուր, որպես թե` մի սիրտ լաց լիներ անհույս:

- Գնա, քարավան, հողմերի դիմաց աննկուն քայլիր աշխարհի եզրը. –

Այսպես էր խոսում իր սրտի խորքում Աբու — Մահարին, մեծ բանաստեղծը:

Շաչեցեք գլխիս, ամեհի հողմեր, դուք, մրրիկներ, պայթեցեք գլխիս,

Ես բաց ճակատով ձեր դեմ եմ կանգնած, ես վախեցող չեմ, զարկեցեք ճակտիս:

Ես ետ չեմ դառնա ժանտ քաղաքները, ուր բազմաժխոր կրքերն են եռում,

Ոստաններն արյան, ուր մարդը դաժան իմ նմաններին է միշտ պատառում:

Իմ անտուն գլուխ, տուն չես դառնա դու, ինքդ մարեցիր երդըդ հայրենի,

Վայ նրան, ով որ տուն ու տեղ ունի, կապված է շան պես իրեն տան շեմին:

Արշավեք հողմեր, իմ հոր տան վերա, քանդեք, ավերեք հիմերը նրա,

Եվ փոշին ցրեք մեծ աշխարհով մեկ, — անծայր ճամփան է իմ տունը հիմա:

Մանկությունն է իմ սերը հիմա, երկինքն աստղաբիբ — վրանս հայրական,

Եվ քարավանն է ընկերս հիմա, և իմ հանգիստը` ուղիս անկայան:

Դու, կախարդ ուղի, հավիտյան անհայտ, հավիտյան դյութող իմ նոր հայրենիք,

Տար ինձ, իմ սիրտը` հավիտյան լացող` այնտեղ, ուր բնավ չեն եղել մարդիկ:

Մարդկանց մոտ պետք է աչալուրջ լինես, միշտ ոտքի վրա և սուրը` ձեռիդ,

Որ քեզ չլլկեն, քեզ չհոշոտեն թե բարեկամըդ և թե թշնամիդ:

Բարեկամներից հեռու տար դու ինձ, որոնք անկշտում մժղուկների պես

Հետևում են քեզ, երբ արյուն ունես, իսկ երբ ցամաքես` կմոռանան քեզ:

Իմ խոր վերքերը ո՞վ կնյութեր ինձ, թե չլինեին ընկեր, բարեկամ,

Որոնք համբույրով սիրտս բացեցին, որոնք համբույրով խայթեցին նրան:

Բյուր կեղծիք ունի իր ակունքի մեջ համբույրը մարդկանց, համբույրն ընկերի,

Որով որսում է գաղտնիքը սրտիդ և դարձնում է քեզ հավիտյան գերի:

Ի՞նչ է ընկերը և բարեկամը` նենգ ու դրուժան, չարակամ ու վատ:

Իմ հոգում մեռավ սիրո մի երկինք, մի վառ արեգակ, և սեր, և հավատ:

Բարեկամն ի՞նչ է — լավիդ նախանձող, քայլիդ խուզարկու, բամբասող, ագահ,

Ծանոթ շները չեն հաչում վրադ, ծանոթ մարդիկ են հաչում քո վրա: -

Հողմերն անհեթեթ ջինների նման` Աբու – Լալայի խոժոռուն դեմքին

Քրքջում էին, ծափ տալիս, ծաղրում և ապարոշից քաշքշում ուժգին:

Եվ քղանցքներից կախ էին ընկնում, և աչքերի մեջ Աբու – Լալայի

Շաղ էին տալիս բուռերով փոշի և կտրում թելը նրա խոհերի:

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ քարավանը ճեղքելով վստահ մըրրկապարը վայրագ ջինների,

Անշեղ ու անվախ ձգվում էր առաջ ղողանջյուններով հուզված զանգերի:

- Ի՞նչ է ընկերը… — կրկնում էր անդուլ զայրացած սրտում Աբու — Մահարին. –

Ծոցիդ մեջ սև օձ, մահիճդ պղծող… Թռիր, քարավան, ընկեր մտերիմ:

Եվ ուր որ կերթաս, այնտեղից նորեն գնա ու գնա, առանց հանգրվան,

Իմ բարի ճամփա, տար ինձ, կորցրու, չքվիմ, տանջանքս մարդիկ չիմանան:

Եվ ինչ ենք թողել, ի՞նչ կա մեր ետև, որ մեզ պատրանքով ետ կանչե նորից,

Փա՞ռք, գա՞նձ, օրենքնե՞ր և իշխանությո՞ւն… Թռիր, հեռացիր բոլոր — բոլորից:

Եվ ի՞նչ է փառքը. — այսօր քեզ մարդիկ եղջյուրներից վեր կըբարձրացնեն,

Վաղը նույն մարդիկ սմբակների տակ ճմլելու համար քեզ վար կընետեն:

Ի՞նչ է պատիվը, հարգանքը մարդկանց, — լոկ ոսկուց – վախից հարգ են մատուցում,

Իսկ երբ սայթաքես, մուճակիդ փոշին մեծ մարդ է դառնում և քեզ հարվածում:

Եվ ի՞նչ է գանձը, որով հիմարը տիրում է մարդկանց, և հանճար, և սեր, -

Բյուրավորների քամված արյունը, մեռելների միս, որբի արցունքներ:

Ի՞նչ է ամբոխը – մեծ հիմարն է նա, ոգին հալածող և տարրը չարի

Բռնության խարիսխ, և սուր երկսայրի, և զայրույթի մեջ գազան վիթխարի:

Ի՞նչ է համայնքը – թշնամու բանակ և անհայտն այնտեղ անշղթա գերի,

Երբ է հանդուրժել հոգու թռիչքին և սլացումին վսեմ մտքերի:

Նողկալի համայնք, հեղձուցիչ օղակ, քո լավն ու վատը — ահեղ խարազան,

Մի անհուն մկրատ բոլորին խուզող` միահավասար և միանման:

Ատում եմ, ավաղ, և հայրենիքը – պերճ արոտավայրը հարուստների ցոփ,

Որի հողն արնոտ` անդուլ հերկողը չոր քար է կրծում իր հացի հանդեպ:

Ի՞նչ է օրենքը, — մարդկանցից օրհնած, բիրտ ուժեղների այդ սուրը դաժան,

Անզորի գլխին կախված հավիտյան, խեղճին խողխողող, հզորին պաշտպան:

Եվ իրավունքը, և օրենքները բոլոր զայրույթով ատում եմ, ատում,

Գարշ իրավունքով բռնաբարում են և գարշ օրենքով լլկում ու մորթում:

Յոթն անգամ ահա ատում եմ, ատում իշխանությունը – սերունդներ լափող,

Անհագ վաշխառու, անկուշտ ձրիակեր, պատերազմների հավերժ հերյուրող:

Անցած դարերի, գալիք դարերի մեծ դահիճն է նա և մեծն ավազակ,

Իր անցած ուղին` ոճիր ու նախճիր, սարսափներ վիժող, ոխակալ ոհմակ:

Նա հրեշի պես կրծքիս է նստել, բռունցքն է ահեղ սեղմել ճակատիս,

Եվ ամեն քայլիս շղթա է զարկել, փականք է դրել լեզվիս ու մտքիս:

Նա փշրում է միշտ մեր ուսերը վար, ամենուր հասնում, ճզմում է մարդուն,

Եվ իրավունքի դաժան անունով բյուր կառափներից բուրգեր է կերտում:

Եվ ամեն ինչ է իշխանությունը – իրավունք, օրենք և արդարություն,

Նա ինքն է խիղճը և չարն ու բարին, իսկ դու գերեզման, դու` ոչնչություն:

Եվ նզովում եմ իշխանությունը` հազարաճիրան մոլի բորենին,

Իր ամեն քայլը` արյունի հնձան, ուր տրորում է ծերին, մանուկին:

Ապիկար մարդիկ, ստրուկ ու վախկոտ, ո՞վ տվեց սուրը նմանիդ ձեռին,

Ո՞վ տվեց նրան վրեժի իրավունք — իշխել, խողխողել իր նմաններին:

Տար ինձ, քարավան, իժերին հանձնիր, թաղիր հեգ սիրտս ավազների տակ,

Տար ինձ, ազատիր իշխանությունից, ազատիր նըրա հովանուց վայրագ: -

Խոլ կայծակները հրեղեն սրով ծվատում էին վաշտերն ամպերի

Եվ արշավասույր` փշրվում էին ճերմակ բաշերին հեռու լեռների:

Եվ մրրիկները մռնչում էին, արմավն ու նոճին շաչում, շառաչում,

Եվ քարավանը կամուրջ քանդելով և քառատրոփ վազում էր, թռչում:

Վազում էր, թռչում, զրընգ, հա զրընգ, փոշու ամպերով ծածկելով ճամփեն,

Ասես, փախչում էր չար իշխանության քինոտ բռունցքից, որ չհասնի իրեն:

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ միջօրեի բարկ արևի տակ խիստ բուրում էին նարճիս ու ծոթոր,

Եվ քարավանը փոշու մեջ կորած` քայլում էր դանդաղ, հոգնած, քրտնաթոր:

- Թռիր, քարավան, խորշակ ու մրրիկ ճեղքելով մտիր ավազի ծոցը. –

Այսպես էր խոսում զայրացած սրտում Աբու Մահարին, մեծ բանաստեղծը:

- Թող անապատի բոց հողմն իմ դեմ գա, ավազի վրայից հետքերս ջնջե,

Որ մարդը երբեք տեղս չգտնի, իմ շնչած օդը մարդը չըշնչե:

Տեսնում ես ահա շեկ առյուծներին` դեղին շեղջերից աչքիս են նայում,

Տեսնում եմ նրանց, որոնց ոսկեղեն բաշերից հողմը կայծեր է պոկում:

Արիք, կանչում եմ, ես փախչողը չեմ. արիք, լափեցեք սիրտս վիրավոր,

Ես ետ չեմ դառնա մարդու մոտ երբեք, դուռը չեմ բախի մարդու նենգավոր:

Մարդիկ ի՞նչ են որ… դիմակված դևեր, ժանիքներ ունեն, անտես ճիրաններ,

Սմբակներ ունեն և որոճող են և նրանց լեզուն` թունավոր սուսեր:

Եվ ո՞վ են մարդիկ… աղվեսների հոտ, եսամոլ անհուն, ուրացող, մատնիչ,

Անկումիդ ուրախ, արյուններ լակող, գազան մանկասպան, և դահիճ, դահիճ:

Աղքատության մեջ` քծնի, վաճառվող, թշվառության մեջ` վախկոտ, դավաճան,

Հարստության մեջ` լկտի, չարախինդ, և վրիժառու, և ամբարտավան:

Զոհվում է լավը վատերի համար, և վատն ու չարը լլկում են, տանջում

Մի բուռ լավերին այս վատ աշխարհում, և կյանքի արտում որոմն է աճում:

Նզովում եմ ձեզ, հեռավոր մարդիկ, ձեր չարն ու բարին, կրոնները ձեր,

Որոնք միմիայն շղթա են կռում և ստրկության կոփում զնդաններ:

Ապիրատ աշխարհ, ուր հզոր ոսկին դարձնում է գողին` ազնիվ բարեհույս,

Ապուշին` հանճար, վախկոտին` կտրիճ, տգեղին` չքնաղ և պոռնիկին` կույս:

Մարդկային աշխարհ, արյան բաղանիք, ուր թույլն` հանցավոր և հզորն` արդար,

Ուր մարդը տխեղծ` ինչ որ անում է այս գարշ աշխարհում` սոսկ նյութի համար:

Սոսկ շահի համար, շահին միշտ գերի, աստվածացնող թաթը եղեռնի,

Ահա մարդը միշտ – պատկերն Աստծու, սակայն իրապես վիժվածք շեյթանի:

Համրելով մեկ – մեկ անթիվ քայլերը իմ քարավանի, իմ անծայր ճամփու,

Անթիվ քայլերը չեն հասնում չափին մի օրում գործած հանցանքին մարդու:

Ասում եմ ահա և արևելքին, հյուսիս, հարավին, և արևմուտքին,

Որոնց հողմերը իրար հետ ներհակ` լսում են մեկտեղ իմ արդար խոսքին:

Տարեք, տարփողեք խոսքս հրեղեն, որ ծովերից ծով աշխարհներ լսեն,

Թե ավելի վատ, ավելի զազիր` քան մարդը դաժան — այդ մարդն է նորեն:

Այնքան ժամանակ, որքան աստղերը անշեջ թարթում են լուռ անապատին,

Եվ գալարվում են շեղջերն ավազի, շնչում ու ճչում նման օձերին –

Փախիր, քարավան, այդ պոռնկության լպիրշ ու արբշիռ ցոփ խնջույքներից,

Կեղծի, կեղեքման հրապարակներից և վաճառանքի պիղծ շուկաներից:

Համայնքից փախիր, փախիր վրեժից, մարդկանց արյունոտ արդարությունից,

Փախիր կնոջից, սիրուց, ընկերից, շնչահեղձ փախիր մարդու ստվերից:

Գնա, քարավան, ներբաններիդ տակ տրորիր, կոխիր օրենք, իրավունք,

Եվ ուղիներիդ փոշիով ծածկիր թե չարն ու բարին, թե իշխանություն:

Եվ թող հոշոտեն ինձ վագր ու առյուծ, բոցոտ հողմերը շաչեն ինձ վրա, -

Եվ այսպես, մինչև օրերիս վերջը, քարավանս անդարձ, գնա ու գնա… -

Իրենց աղեղի պարանոցները` ուղտերը լարած նետերի նման,

Զիլ վազում էին, և իրենց հետքից թողնելով փոշու անծայր քարավան:

Զիլ վազում էին խանձված դաշտերով դեպի անհայտը, դեպի հեռաստան,

Սքողում էին հողի թուխպերով անծիր դաշտերը, ավան ու ոստան:

Կարծես` վախեցած փախչում էր արագ` առանց հանգրվան, Աբու Մահարին,

Կարծես` օրենքը, կինն ու համայնքը նրան կրընկոխ հետևում էին:

Եվ քարավանը զրընգ, սրընթաց, առանց նայելու անցնում էր անդարձ

Բուրգերի տակով մեծ քաղաքների` հացի ու կրքի ժխորով լցված:

Վազում էր հապճեպ` անգիտության մեջ դարեր քարացած գյուղերի մոտով,

Վազում էր, սուզվում հեռուների մեջ` ոսկեհոս աստղի անզուսպ կարոտով:

Քարավանն հեստոտ օրեր — գիշերներ լափում էր ուղին ոլոր ու մոլոր,

Եվ խռով հոգով Աբու Մահարին խորհում էր ցասկոտ` ճակատը խոլոր:

Խոլ քարավանը նրա խոհերի` բազեների պես ծածկված մրրկով,

Սլանում էին` խռիվ ու ցրիվ` մի լույս — հանգրվան գտնելու հևքով:

Եվ լալիս էր նա առանց արցունքի, և նրա վիշտը նման անհունի,

Ինչպես իր ուղին, որ գալարվում է` անծայր օձի պես, և վախճան չունի:

Եվ ետ չէր նայում անցած ճամփեքին և չէր ափսոսում թողած, անցածին.

Ողջույն չէր վերցնում, ողջույն չէր տալիս եկող ու անցնող քարավաններին:

ՅՈԹԵՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ քարավանը Աբու – Լալայի Արաբստանի մեծ անապատի

Դարբասների մոտ ծունկ իջավ հոգնած…

Հորիզոնները հրդեհվում էին իրենց ամայի, ազատ ափերում,

Մութն հավաքում էր քղանցքը թավշյա, բոցերով բոսոր երկինքն էր ծփում:

Եվ Աբու – Լալան նստեց մենավոր` հակինթյա ժայռին գլուխը հենած,

Հայացքը սուզած դյութական հեռուն, և հաշտ ու պայծառ, հոգին անդորրած:

- Ոհ, ինչ ազատ եմ, անպարփակ ազատ. մի՞թե կարող է այս մեծ սահարան

Պարուրել, գրկել իր ծիրերի մեջ ազատությունս` անհուն, անսահման:

Ոչ մի մարդկային աչք ինձ չի տեսնի, չի հասնի ոչ մի մարդկային բազուկ.

Ով ազատություն, դու դրախտային չքնաղ վարդերի լուսեղեն բուրմունք:

Քո պերճ վարդերով դու պսակիր ինձ, վառիր իմ հոգում ջահերդ հուր – հրան.

Ով ազատություն, դու դրախտային լույս — բլբուլների անմահ Ալ — Կորան:

Չքնաղ առապար, դու իմաստության ոսկեղեն աշխարհ, հազար ողջույն քեզ,

Անարատ բադիե, ուր մարդուն չի լլկել բնավ, հար օրհնյալ լինես:

Տարածվիր անծիր, փռիր ավազիդ դեղին ծովերը ազգերի վրա,

Ծածկիր ողջ մարդկանց, քյոշք ու խրճիթներ, գյուղ ու շահաստան, շուկա ու կլա:

Վիշապ հողմիդ հետ ազատությունը թող գահակալե աշխարհը հանուր,

Եվ ոսկեվառե վսեմ արևը` ազատությունը աշխարհասփյուռ:

Հազար ու հազար հրաշալիքներով և հրաբորբոք հրապույրներով

Շեմս — արևն ելավ` շքեղ, լուսավառ, վարդի, սնդուսի բյուր պարույրներով:

Եվ վեհ արևի ջահերի ներքո փռվեց, ծավալվեց ծիրն անապատի,

Վառ – վառ հուրհրաց, ինչպես տիտանյան հսկա առյուծի ոսկեփառ մորթի:

- Սալամ քեզ, արև, շյուքըր բյուրաբյուր, դու Աստուց հզոր, դու կյանքի աղբյուր,

Դու, իմ անմահ մայր, մայրական դու գիրկ, դու միակ բարի, դու միակ սուրբ, սուրբ:

Տիեզերական դու բաժակ անհուն` ոսկի արբեցման և երանության,

Դու հրճվանքի, հրապույրների հրեղեն գինու դու անհուն օվկիան:

Տիեզերական հազարահանդես դու մեծ խրախճանք, բարի արեգակ,

Ահա իմ հոգին – մի ծարավ բողբոջ, թափիր նրա մեջ գինիդ անապակ:

Քո երջանկությամբ, քո իմաստությամբ, քո հավերժությամբ հարբեցրու ինձ,

Տուր ինձ անցյալի անզարթ մոռացում, լույս անուրջներում քո բուրումնալից:

Հարբեցրու ինձ, հարբեցրու ինձ, քո անմահ գինով հարբեցրու ինձ,

Մոռանամ մարդուն, սուտն ու մռայլը, մոռանամ հավերժ չարիքն ու թախիծ:

Քո վսեմությամբ հարբեցրու ինձ, հարբեցրու ինձ լույս – հիացմունքով,

Խավարների դեմ անհաղթ ախոյան, գարունների մայր, ուրախության ծով:

Դու միակ բարի, դու միակ իմ սեր, դու միայն սուրբ, սուրբ, մայրական դու գիրկ,

Դու հավետ գթոտ, մահը խորտակող, դու գերահրաշ միակ գեղեցիկ:

Ես սիրում եմ քեզ, ես սիրում եմ քեզ, հրակոծ սիրով կիզիր, խոցիր ինձ,

Եվ ոսկեճաճանչ վարսերդ շքեղ փռիր ինձ վրա, և գուրգուրիրի ինձ:

Եվ արյունոտիր իմ շրթունքները համբույրիդ խայթով քո հրդեհակեզ,

Երջանկասփյուռ քո լույս — գիրկը բաց, ես սիրաբորբոք թռչում եմ դեպ քեզ:

Եվ թող խլանան իմ ականջները` աղմուկն աշխարհի չլսեմ հավետ,

Հավետ կուրանամ աշխարհի համար, մարդկանց տեսնելու այլ չնայեմ ետ:

Դեպի արևը դարեր ու դարեր թռիր, սլացիր, ազնիվ քարավան,

Նրա լուսեղեն, բոցեղեն գրկում, որ արևանամ և հավերժանամ:

Ոհ, իմ մայր — արև, քո ոսկեփրփուր ծիրանիդ շքեղ ձգիր ուսերիս,

Որ ես հաղթական, լույս փառքերիդ մեջ սրարբած սուրամ դեպի, դեպի քեզ:

Դու Աստծուց հզոր, դու միակ իմ սեր, դու միակ իմ մայր, մայրական դու գիրկ,

Դու միայն բարի, դու միայն սուրբ, սուրբ, դու գերահրաշ, միակ գեղեցիկ…

ՎԵՐՋԻՆ ՍՈՒՐԱՀ

Եվ ուղտերն, իբրև ոսկի մակույկներ, հուր ալիքները ծով — անապատում

Ճեղքելով արագ սլանում էին դեպի բոցավառ, լուսավառ հեռուն:

Եվ ոչ մի սամում հրաշունչ թևով չէր կարող հասնել նրանց արշավին,

Նրանց թռիչքին չէր կարող հասնել սլացքը նետի վայրի բեդվինի:

Վուհադիներից զով սյուքն էր բերում վառ քասիդները այրող կարոտի,

Դայլայլում էին կաթնաղբյուրները երազներն իրենց կուսական սրտի:

Եվ հեքիաթների լույս փերիները մայր — արմավենու քնքուշ սոսյունով

Համբույր ու ողջույն ուղարկում էին և կանչում նրան գաղտնի խոստումով:

Բայց Աբու – Լալան չէր ուզում լսել սիրո ողջույնին, գողտրիկ սոսավին,

Թռչում էր անհագ` դեպի արևը, և ինքն էլ պայծառ` նման արևին:

Իսկ սերաբները նոր տեսիլներով բյուր պատրանքների, հրապույրների`

Թռցնում էին կախարդված հոգին ոսկի թևերով լույս — անուրջների:

Ուղտերը արձակ պարուսաններով հուժկու, մոլեգին, այնպես խոլաբար

Սլանում էին, ճախր էին առնում հրեղեն թափով, խենթ ու խելագար:

Եվ արեգական վառ ցնցուղի տակ բոցկլտում էին ուղտերը զվարթ.

Եվ բարձրաղողանջ կայլակում էին զանգակներն ազատ, ցնծուն լուսազարդ:

Աբու Մահարին արծվի նման աչքերն անքթիթ` արևին հառած,

Թռչում էր աննինջ հոգին լուսարբած և երանության ջահերով վառված:

Նրա ետևում լոկ անապատն էր փռված հոլանի` լույսերի ծոցում,

Իսկ գլխի վերև արևն էր նազում շափյուղյա վարսերն անծիր տարածուն:

Եվ ոսկեփրփուր ծիրանին ուսին Աբու Մահարին, մեծ բանաստեղծը,

Թռչում էր անդուլ` հաղթական ու վեհ, դեպի արևը, անմահ արևը…

ՍԱԱԴԻԻ ՎԵՐՋԻՆ ԳԱՐՈՒՆԸ

____Գարուն էր:

____Մեկը այն անհամար գարուններից, որ զարդարել են երկիրը, և որոնցից հարյուր հատ ապրեց երջանկության և տխրության բանաստեղծը՝ Սաադին:

____Առավոտ շատ վաղ զարթնեց Սաադին. իջավ պարտեզը, որ ծաղկում էր Ռոքնաբադ գետի ափին: Նորից լսելու համար բլբուլների երգը և տեսնելու համար գարնան հրաշքը:

____Նայեց Շիրազի դաշտին, որ մանկության շնորհներով ու վարդերով պճնված՝ վաղորդյան նիրհն էր առնում՝ պարուրված բուրալից ճերմակ շղարշներով:

____Նստեց ծաղկած հասմիկի տակ, Սպահանի գորգի վրա, և բռնեց դողդոջ մատներով վարդենու նոր բացված կարմիր-կանաչ կոկոնը և մրմնջաց յուրովի.

____«Ինչպես մատաղ աղջիկը ժպտում է գգվող սիրեկանին, այնպես էլ վարդը իր շրթերն է բանում առավոտյան հովիկին»:

____Թեև շա՜տ ծերացել էր Սաադին, սակայն նրա հոգին երազի աչքերով և ականջով երազի՝ տեսնում էր ու լսում աշխարհի չքնաղ իրերն ու ձևերը, երգերն ու լռությունը անհայտ ոլորտների, որովհետև տակավին զրույց էր անում նրա հետ բանաստեղծության կախարդ ոգին — Զմրուխտ թռչունը, որ իր հավերժական բույնն էր կերտել Կաֆ լեռան գագաթին, աստղերի մեջ…

____Երգում էին բլբուլները՝ գորշ զգեստ հագած և լուսեղեն աչուկներով. երգում էին իրենց դյութական ռուբայաթները սիրո կրակով կրակված, — ու երգում էին Սաադիի սրտի մեջ:

____Քնքուշ հովը վարդերի ականջներին կուսական շնչով բարևագրեր էր շշնջում, որ բերել էր հեռավոր սիրահար վարդերից,- և կարդում էր Սաադիի հոգին սիրո բարևագրերը…

____«Սիրող սիրտը լսում է միշտ այն բոլոր խոսքերը, որ մրմնջում են իրերը: Աշխարհը լի է հնչուն դաշնակություններով: Աշխարհը թրթռում է անվախճան և սիրավառ արբեցումով», — հիշեց Սաադին իր հին խոսքերը:

____Ականջը բլբուլների երգերին և սպիտակ գլուխը կարմրափթիթ վարդերի մեջ սուզած՝ ծծեց Սաադին հեշտության բույրերը, և բույրերով գինովի՝ աչքերը գոցեց. — և տեսավ աշխարհը իր հոգու մեջ, ինչպես երազի մեջ մի երազի:

____Տեսավ Հնդու խաղաղության գետերը սրբազան լոտոսներով օծուն:

____Տեսավ իմաստուն փղերին, որ խորհում են մթին ջանգյալների մեջ:

____Եվ Դեհլիի ոսկեդիպակ ապարանքների մեջ սիգաճեմ աղջիկներին տեսավ՝ գիշերագեղ մազերի մեջ կարմիր նունուֆարներով:

____Տեսավ Թուրանի մրրկաշունչ տափաստանները և մրրիկների մեջ խոյացող ամեհի հելուզակներին՝ կայծակե թրերով:

____Տեսավ նույնպես անապատը բոցակեզ, բեդվինների նժույգների վազքը սրարշավ առյուծների ետևից՝ արծիվների թևերի տակ:

____Եվ երկյուղած ուխտավորների անծայր քարավաններ տեսավ. Աղոթքով ու երգով Մեքքայի դարբասների առաջ նրանց ծունկի գալը:

____Եվ տեսավ Մսրա աշխարհի հնագեղ հրաշքները և կապույտ ծովերի ծփուն բյուրեղը: Եվ Դամասկոսի թավիշ աղջիկներին, լուսնկա մարմնով, որոնց երկար ու քնքուշ ձեռները, մանյակի պես, փաթաթվել էին երիտասարդ Սաադիի պարանոցով…

____Սաադին հառաչեց՝ աչքերը բանալով.

____-Ավա՜ղ, անցավ հարյուր տարիս մի գիշերվա երազի պես, թռավ թեթև մի վայրկյանի մեջ, որովհետև դուք միշտ ուղեկցում էիք ինձ, ո՛վ հեքիաթ, ո՛վ բլբուլներ ու վարդեր, և դո՛ւք, վարդերի քույր շնորհագե՛ղ աղջիկներ…

____Երկնքի երփնավառ պարտեզների միջից դուրս բխեց արեգակը, և հուրհրացին ամեն թերթ ու փերթ, ամեն քար ու գուղձ, որովհետև գիշերը ադամանդի փոշի էր շաղ տվել բոլոր նրանց վրա:

____Սաադին նայեց շուրջը խորունկ ու հետաքրքիր հայացքով. Նայեց երկնքի կապույտ վրանին՝ արշալույսի մեջ թաթախուն, ոսկու մեջ ճախրող թռչուններով:

____Նայեց այնպես զարմացած և սքանչացած.

____-Այո՛, հրաշք է աշխարհը, հեքիաթ է, գեղեցիկ և անհուն զարմանալի:

____Եվ ամեն օր նայում եմ աշխարհին և ամեն օր զարմացած, կարծես առաջին անգամն եմ տեսնում աշխարհը. — աշխարհը՝ առօրյա և միշտ հիասքանչ, աշխարհը՝ հնօրյա և միշտ նորաստեղծ, հավիտենական մի անծանոթ հրապույրով առինքնող:

____Սաադին նորից նայեց աշխարհին. տարերքի այս բազմազան ու հրաշազան խաղին, երբ աչքին ընկավ երկու տատրակ, որ կարմիր տոտիկներով շրջում էին կանաչ մարգերի վրա, քաղցր գըվգըվալով. և նորից խոսեց իր սրտում.

____-Կախարդված է աշխարհը, և բոլոր իրերը հմայված են մի անտեսանելի վհուկի դյութական գավազանով, և հեքիաթացած է ամեն բան:

____-Աշխարհը գլխիվայր հոսում է, քայքայվում է ու ձևալուծվում, և ի՞նչն է, որ նորից կերտում է ու կաղապարում այս հոյակապ աշխարհը, և մեր հոգու շուրջը փռում այս հրաշքն ու հեթիաթը:

____Ո՞վ ստիպեց եղնիկին, որ պապակ սրտով մագլցի սեպ ժայռերը՝ եղջյուրները քարերին փշրելով ու տարփալից մռնչյունով թավուտները թինդ հանե:

____Ո՞վ ստիպեց, որ վարդը ճեղքե իր զմրուխտյա զրահը և բուրե հեշտագին:

____Ո՞վ ստիպեց մարդուն, որ անհայտից բխե ձև ու հոգի առած՝ մտածելու և տառապելու համար. զգալու հուրը մեզ այրող ըղձանքի և չըփափագի երբե՛ք մեռնելու:

____Ո՛վ սեր, դո՛ւ անպարտելի ստիպմունք, դո՛ւ քաղցր բռնություն. ես վաղո՜ւց ճանաչում եմ քեզ: Սակայն բնավ չհասկացա քո խորքն ու խորհուրդը…

____Եվ տեսանողի հոգով նախազգաց Սաադին, որ այս վերջին գարունն է, որ ինքն ապրում է:

____Վերջի՛ն գարունը:

____Պարտեզի դռնակը բացվեց:

____Սպիտակ շղարշները հովին ծփծփուն՝ ներս մտավ Նազիաթ, Սաադիի սիրած շիրազուհին, որ միշտ այցի էր գալիս ծերունի բանաստեղծին:

____Նազիաթի գինեվետ շրթները և հոլանի թևերի լույսն ու կրակը շա՜տ անգամ արևազարդել էին դարևոր Սաադիի անքուն գիշերները:

____Սաադին սիրում էր նրան իր անթառամ սրտի երիտասարդ ավյունով, և ոսկի բառերով քանդակել էր նրա պատկերը անմահ «Գյուլստանի» մեջ:

____Նազիաթ՝ վարդերի փունջը գրկին, մոտեցավ բանաստեղծին և վարդաբույր ձայնով ողջունեց:

____Տխուր էր Սաադին: Հառաչանքը թրթռում էր նրա գունատ շրթներին:

____-Ինչո՞ւ ես տխուր, դո՛ւ, ամենաերջանիկը մահկանացուներիս մեջ: Ինչո՞ւ ես տխուր:

____Սաադին լուռ էր:

____-Ես սիրում եմ քո տխրությունը, ո՛վ Սաադի, իմաստուն է քո թախիծը. և դու ասել ես քո աստվածային լեզվով, թե մարգարիտը վերքից է, որ կծնի, և խունկը այրվելով է, որ իր անուշ հոգին կբուրե:

____Սաադին նայեց Նազիաթին դալուկ ժպիտով:

____-Տե՛ս, վարդեր եմ բերել քեզ համար, իմ պարտեզի թավիշ վարդերից:

____Եվ ծերունուն պարուրեց վարդերով և լուսեղեն մատներով շոյեց բանաստեղծի ճակատի մռայլը:

____-Քո շնորհած վարդերը, ո՛վ դրախտի աղջիկ, աշխարհի ամենաչքնաղ վարդերն են եղել միշտ և երբեք չեն թառամել:

____-Այո՛, Սաադի. «Ինչո՞ւ վարդը հոտոտելիս խորհել նրա վաղանցուկ շնորհի մասին: Պահի՛ր հիշատակը բույրի, և դյուրին կլինի մոռանալը, որ վարդը թառամած է վաղուց»:

____Արծաթի ձայնով արտասանեց Նազիաթ բանաստեղծի վաղեմի խոսքերը:

____Եվ նրա երազաբույր վարսերը գգվեցին Սաադիի դեմքը, երբ Նազիաթ ծունկի եկավ բանաստեղծի մոտ, և պարտեզում մի անուշ հով ծիածանի թևերը թափահարեց Սաադիի գլխի վերևը — այդ Զմրուխտ թռչունի չքնաղ թևերն էին, որ ծուփ եկան, երբ Սաադին դողդոջ մատներով շոյեց Նազիաթի երազաբույր վարսերը:

____Եվ ապա Սաադին հոգու խորին հատակից նայեց մեկ՝ իր շուրջը բռնկած հեքիաթ-աշխարհին, մեկ՝ իր առջևը՝ լուսաժպտուն հրաշք-աղջկան, և զգաց տաք արցունքի մի կաթիլ իր հին սրտի մեջ, և բռնելով աղջկա փոքրիկ ձեռքը, համբուրեց ու դրեց լացող սրտի վրա՝ ասելով.

____-Քո շուշան մատներով գրի՛ր «Գյուլստան»-իս հետին էջի վրա իմ այս վերջին խոսքերը.

____ «Ծնվում ենք ակամա, ապրում ենք զարմացած, մեռնում ենք կարոտով…»:

ԼԻԼԻԹ /հրեական առասպել/

Աստված՝ երկինք ու երկիր և բոլոր կենդանիներն ու բույսերը իր արարչական մի սոսկ խոսքով ստեղծելուց հետո՝ առավ անասունների ոտքի տակ ընկած հողից մի կտոր և նրանից ստեղծեց մարդուն։

Ստեղծեց նրան, որ սա սքանչանա իր վեհ գործերի վրա և փառավորե աստվածային անունը։

Եվ բնակավայր տվեց նրան Եդեմի դրախտը։

Նորաստեղծ Ադամը հիացավ աստծու հրաշալիքների վրա։ Մեկ-մեկ նայեց անասուններին, թռչուններին և զանազան բույսերին, զարմացավ և փառաբանեց մեծ վարպետի անունը։

Եվ իրեն զգալով մենակ ու անընկեր՝ սկսեց ձանձրանալ, սաստիկ ձանձրանալ։

Աստված տեսնելով Ադամի մենակությունը՝ խոսեց ինքն իր հետ.

«Եկեք՝ ստեղծենք Ադամի համար մի քնքուշ ընկեր, որ մարդը միայնակ չվայելե դրախտի հրապույրները»։

Եվ բռնեց դեպի վեր սուրացող կրակը և նրա բեկբեկուն, ճախրուն բոցերից ստեղծեց անդրանիկ կնոջը՝ Լիլիթին։

Եվ նայելով իր ստեղծածի վրա՝ հիացած ասաց.

«Բարի է, որովհետև գեղեցիկ է»։

Ապա կոչեց Ադամին իր մոտ։ Լիլիթի փոքրիկ ձեռքը դնելով նախամարդու ափի մեջ՝ ասաց.

- Ադա՛մ, ահա քեզ ընկեր՝ գեղեցիկ Լիլիթը։ Իրար աչքերի մեջ տեսեք ձեր պատկերը և իրար սրտերի մեջ սիրեցեք միմյանց։ Աճեցե՛ք և բազմացե՛ք։

Ադա՛մ, քո բոլոր օրերիդ մեջ հետևիր Լիլիթին, և դո՛ւ, Լիլիթ, հնազանդ եղիր Ադամին։

Լիլիթ ուշի ուշով նայեց Ադամին, և կավի հոտ զգաց իր հոտոտելիքը։ Եվ զգաց, որ Ադամի հայացքը հողի ծանրությամբ իջավ իր մազերի և ուսերի վրա։ Ու հապճեպով ձեռքը դուրս քաշեց Ադամի ափի միջից։

Ադամ նայեց Լիլիթին. և գեղեցկության մի անհուն ծավալվեց ու խորացավ իր առջև, որ դյութում էր ու քաշում իր հոգին դեպի ահավոր անդունդը՝ ոչնչացնելու համար։

Եվ հիազարհուր աչքերը գոցեց։

Եվ երբ աչքերը նորից բացեց՝ շրթները հազիվ կարողացան իրարու գալ.

− Փա՛ռք քեզ, ա՛ստված, դու ստեղծեցիր ամենագեղեցիկը և կատարյալը քո արարածների մեջ։

Դու հյուսեցիր պսակը քո հրաշագործ տիեզերքի։

Փա՛ռք քեզ անսահման և հավիտյան։

Երբ Լիլիթ լսեց նրա խոսքերը՝ գլուխը քնքուշիկ թեքեց դեպի աջ ուսը. և առաջին գոհունակ ժպիտը փայլեց չքնաղ դեմքի վրա։

Ադամ՝ մղված մինչ այդ իրեն անծանոթ մի զգացումից՝ ուզեց կրկին բռնել Լիլիթի ձեռքը։

Սակայն Լիլիթ բոցի պես խույս տվեց Ադամի մոտից։

Ադամ զգաց, որ իր սիրտը կապված է Լիլիթի լուսաշող կրունկներին՝ անբաժան ու անմեկին։ Եվ հետևելով Լիլիթին՝ տեսավ նրան կանգնած ոսկեվառ լճակի ափին, ուր նազում են ձյունափետուր կարապները։

Լիլիթ հիացումով դիտում էր գեղանի կարապներին։ Նրանց ճկուն, սլացիկ պարանոցները կախարդել էին իրեն։

Եվ քաղցր ձայնով կանչեց կարապներին. ու երբ Լիլիթ ծունկի եկավ նրանց փայփայելու, հանկարծ ջրերի վրա տեսավ մի հրաշալի, մի հրաբողբոջ պատկեր. և երբ հասկացավ, որ այդ իր ցոլքն է, սքանչացավ իրենով և հպարտացավ։

Կրծքի վրա թափթփված մազերը հյուսեց և թողեց, որ հյուսերը ծփան ուսերի և թիկունքի վրա։

Եվ հիացած ու նորից հիացած՝ նայում էր իր պատկերին և չէր հագենում։

Կապույտ երկինքն իր արևով և դրախտից մի կտոր ցոլացած էին լճակի հայելու մեջ։

Եվ տեսավ Լիլիթ, որ արևը այնքան հրեղեն չէ, ինչքան իր աչքերի կրակը, և երկինքը այնքան խորունկ չէ, ինչքան իր աչքերի հունը։ Ինքն է ամենակատարյալը դրախտի մեջ, և լիճն ու դրախտը լցված են իր դեմքի լույսով։

Մինչ այդ՝ մի զույգ հակինթե թիթեռներ՝ ադամանդե թևերով, եկան և նստան նրա քաղցրաբույր մազերի վրա։ Լիլիթ նայեց և ժպտաց։

− Ի՜նչ գեղեցիկ կլիներ, եթե սրանք միշտ մազերիս վրա մնային…

Եվ իսկույն ծաղիկներ քաղեց, որ հազար գույներով փայլում էին ու բուրում իր շուրջը, և շարեց վարսերի մեջ։

Ադամ, որ հեռուն կանգնած՝ հափշտակված դիտում էր ընկերին, մեկեն սիրտ առավ մոտենալու նրան։

Լիլիթ երբ տեսավ, որ Ադամի ցոլքը խառնվեց իր պատկերին, զայրացած ոտքի ելավ և աչքերի ցասկոտ հուրը վառեց նրա վրա։

− Լիլի՛թ, հրեշտակներից չքնա՛ղս,− թոթովեց Ադամ,− այդ ի՞նչ ծաղիկներ էին, որ դու քաղեցիր…

− Սրա՞նք.− հրաշալիքներ են սրանք, դու չես հասկանում,− Ադամի խոսքը արհամարհանքով կտրեց Լիլիթ։

− Ո՛չ, հոգիս, ես գիտեմ Եդեմում այնպիսի վայրեր, ուր ստեղծողն անգամ տակավին ոտք չի դրել։ Այնպիսի աննման ծաղիկներ, անպատմելի բույրերով ու գույներով, այնպիսի լուսատերև ծառեր՝ ամենահամեղ պտուղներով զարդարուն։

Չէի՞ր կամենա՝ հիմա երթայինք շրջեինք այն վայրերը…

Ադամ այնպիսի փաղաքուշ ձայնով ասաց, որ մի պահ մեղմացավ Լիլիթի զայրույթը։

− Լա՜վ, Ադամ, կերթանք, կերթանք, բայց ոչ այսօր. հետո, հետո։

− Լիլի՛թ, նազելիս, այո՛, երբ որ կամենաս, սակայն գիշեր է գալու հիմա. գնանք իմ տաղավարը, որ շինել եմ հրաշագեղ սոխակների բներին կից, ամենաշքեղ ծաղիկներով պարուրված։ Քնի՛ր այնտեղ, իսկ ես հսկեմ քո անուշ քունը։

− Ո՛չ, ո՛չ, թո՛ղ ինձ մենակ։ Ես այսօր շատ հոգնած եմ,− և թեթևասահ քայլերն ուղղեց պուրակների խորը։

Ադամ չգիտեցավ՝ ի՛նչ պատասխաներ։ Լուռ և գլխաքարշ հետևեց նրան։

− Ադա՛մ, թո՛ղ ինձ մենակ, խնդրում եմ…

− Բայց, Լիլի՛թ, հազար ցանկալի՛ Լիլիթ, եր՞բ տեսնեինք իրար, և ե՞րբ…

− Վաղը,− Ադամի խոսքը հրամայաբար կտրեց Լիլիթ և ակնթարթի մեջ սուզվեց թփերի մեջ։

Լիլիթ աղբյուրի մոտ նստած՝ ականջը դրած նրա բյուրեղյա նվագին՝ նայում էր դրախտի աստղազարդ երկնքին. և աստղերի հրաբորբ ողկույզները արբեցնում էին նրա սիրտը մի խորհրդավոր տենչանքով։

Եվ Լիլիթ աստղերով հարբած՝ քուն մտավ ծաղիկների վրա և զարթնեց սոխակների սիրահույզ դայլայլներից:

Ցնորագեղ շնորհներով ծագեց արշալույսը և ծավալվեց դրախտի վրա՝ թաթախելով ամեն չնչին գուղձն իսկ շողերի և գույների անճառ կախարդանքի մեջ։

Ադամ զամբյուղը լցրած պտուղներով ու ծաղիկներով՝ քայլեց դեպի Լիլիթի տաղավարը և հեռվից ձայնեց Լիլիթին։

Պատասխան չառավ։

Նորից ձայնեց, նորից ոչ մի պատասխան։

Անհամբեր մի քանի անգամ անցավ ու դարձավ աղբյուրի շուրջը, հայացքը ամեն կողմ լարած։

Լիլիթ չերևաց։

Գնաց լճափ, թափառեց պուրակներում, պրպտելով ամեն թուփ ու մացառ։ Կրկին դարձավ աղբյուրի մոտ։ Լիլիթ չկար ու չկար։

Ի՞նչ է պատահել նրան, Լիլիթին,− մտածում էր Ադամ.− երևի անծանոթ շավիղներ բռնելով՝ մխրճվել է հեռավոր պուրակների մեջ և մոլորվել։

Պիտի որոնել, որոնել նրան։

Եվ զամբյուղը թողնելով աղբյուրի մոտ, ուր Լիլիթի տաղավարն էր, գնաց որոնելու։

Ամբողջ օրը թափառեց Ադամ՝ բարձր ձայնելով Լիլիթի անունը։ Սակայն ոչ մի արդյունք։

Երեկո եղավ և իջավ գիշերը։

Ադամ, անկարող լինելով խավարի մեջ գտնել դարձի արահետները՝ հոգնած քնեց մի ծառի տակ։

Եվ միայն լուսադեմին, երբ կաթնալույսով ողողված էր երկինք ու դրախտ, Ադամ կարողացավ վերագտնել եկած ուղին։

Վազ տալով, շնչասպառ և դեռ չհասած աղբյուրին, հեռվից ձայն տվեց.

− Լիլի՛թ, բարի լույս։

− Սակայն մի՛ եկ մոտս. դեռ չեմ լվացվել։

Ադամ լսելով Լիլիթի ձայնը, երեկվա բոլոր կրած տանջանքը նույն սրությամբ նորից ապրեց։

Սրտում զայրույթը ոտքի կանգնեց։ Ուզեց Լիլիթին խիստ կշտամբել, սակայն զսպեց իրեն։

− Ո՞ւր էիր երեկ, ամբողջ օրը։ Այնքա՜ն որոնեցի, այնքա՜ն որոնեցի…− Մեղմ եղանակով ասաց Ադամ։

− Երե՞կ.− երեկ ես եկա լիճը. քեզ չտեսա. դու չեկար,− պատասխանեց Լիլիթ.− ապա մի քիչ վազվզեցի այծյամների հետևից, ընկա նոր անծանոթ վայրեր։ Սքանչելի սոխակներ կային. նրանց երգով տարված՝ մնացի մինչև երեկո։

− Բայց զարմանալի է։ Դու ե՞րբ եկար լիճը. մի ոտքս այստեղ էր, մյուսը՝ այնտեղ։ Եվ վերջապես դրախտում այնքան թափառեցի։ Ո՞ւր էիր, որ քեզ չգտա։

− Սակայն ես սպասեցի քեզ թե՛ այստեղ, թե՛ լճափում, իսկ դու չկայիր ո՛չ այստեղ, ո՛չ այնտեղ,- կտրուկ ձայնով պատասխանեց Լիլիթ։

Ադամ մի պահ լռեց։ Ադամ մտածում էր՝ մի՞թե չնկատեց Լիլիթին, անկարելի է, բայց…

Եվ համակերպված հաշտ սրտով ասաց.

− Գեղեցի՛կ Լիլիթ, հիանալի պտուղներ եմ բերել նախաճաշիդ համար։

− Սակայն սպասիր, մազերս դեռ չեմ հարդարել։

− Եվ չքնաղ մազերիդ համար արշալույսի ցողերով թաթախուն ծաղիկներ եմ բերել։

− Շնորհակալ եմ, ես էլ ունեմ։ Մի քիչ էլ սպասիր, հիմա կգամ։

Եվ սպասեց Ադամ։

Լիլիթ, բոցերի պես թռվռուն, եկավ կանգնեց Ադամի առջև՝ ոտքը հազիվ գետին առած։

− Օ՛հ, նորից նույն հիանալի պտուղները, որ գտա տաղավարիս առաջ։

− Միշտ նույն գեղեցիկ տեղերիցն եմ բերել։ Հիմա պիտի գնանք, չէ՞, հոգիս։

− Կերթանք, դեռ ժամանակ կա,− ասաց Լիլիթ և նստեց նախաճաշիկի։

Ադամ տեղ բռնեց Լիլիթի ձախ կողմը և սրտի զեղումին ազատ ելք տալով.

− Ա՛խ, Լիլիթ,− ասաց,− իրավ որ դու անգութ ես։ Մենակությունը հոգիս հանեց։

Եվ կարոտով գրկեց Լիլիթի մեջքը, և բոլոր հոգով սեղմեց Լիլիթին իր կարոտած կրծքին։

Լիլիթ փախավ Ադամի գրկից և հեռուն կանգնած՝ լացի ձայնով ասաց.

− Ադա՛մ, շատ կոպիտ ես գրկում. կողերս ջարդեցիր։

Եվ թիկունքը դարձնելով Ադամին՝ խռոված կանգնեց Լիլիթ։

Եվ նրա թիկունքը ավելի ոսկեբոց էր, քան արշալույսի շքեղահյուս ծիրանին, որով զարդարվում է դրախտը։

Ադամ նայեց, և հոգին նվաղեց. և փափկությամբ բռնեց Լիլիթի ձեռքը և նրա աչքերի մեջ հալվելով խոսեց.

− Լիլի՛թ, կյա՛նքս, ներիր ինձ։ Լիլի՛թ, հոգուս հոգի, այդպես լուռ և տխուր մի՛ նայիր ինձ. ժպտա՛, խոսի՛ր։ Ա՜խ, ինչպես կուզենայի հազար ականջ ունենայի, որ քաղցր ձայնիկդ հազար անգամ լսեի և նորից չհագենայի։

Լիլիթ նստավ։ Ձգվեց մի լարված լռություն։

− Ադա՛մ,− խզեց լռությունը Լիլիթ,− աստված քեզ վաղո՞ւց է ստեղծել։

− Այո՛, նազելիս։

− Ի՞նչ էիր անում դրախտում։

− Թափառում էի մեն-մենակ և ինձ համար ընկեր էի որոնում անբան անասունների մեջ։

− Մի՞թե չգտար քեզ նմանը,— հարցրեց, աչքերի խորամանկ հայացքով զննելով Ադամին։

− Ո՛չ, Լիլիթ։ Դրա համար էլ աստված քեզ ստեղծեց ինձ համար։

− Ինձ քեզ համար ստեղծե՞ց… հա՛, հա՛, հա՛…− ծիծաղեց Լիլիթ բարձր ու զվարթ։

Ադամ վիրավորվեց։ Իջավ մի դառն լռություն։

− Այո՛, այո՛,− սրտաբեկ խոսեց Ադամ,− աստված քեզ ստեղծեց, որ մենակ չապրեմ, որ ընկեր լինինք… կյանքս հատնում է քեզ համար, իսկ դո՞ւ… դու չես իմանում, որ առանց քեզ դրախտն անտանելի է ինձ համար, և կյանքը՝ միայն տառապանք… աստծո՛ւն հաճելի չէ այս. եթե լսե, սաստիկ կբարկանա։

Եվ դողաց նրա ձայնը. արցունքները թրթռացին ձայնի մեջ։

Լիլիթ նայեց Ադամի խղճալի դեմքին և լիահնչուն քրքիջ արձակեց։ Սակայն մի պահ։ Ապա հայացքը նրա քաղցրացավ, աստծու անունը զգաստացրեց նրան։

− Բայց, Ադա՛մ, ինչո՞ւ ես լալիս. ինչո՞ւ ես այդպես խոսում։ Չէ՞ որ միշտ բարի եմ եղել քեզ հետ։

Եվ հրացայտ մատներով փայփայեց Ադամի անկարգ մորուքը։

Անծայր գորովով լցվեց Ադամի սիրտը։ Պատրաստ էր ընկնելու Լիլիթի ոտները և թողություն խնդրելու։

− Լա՛վ, Ադամ, սիրելի՛ս,− փաղաքուշ ձայնով դիմեց Լիլիթ,− բռնի՛ր այս թռչող ծաղիկը ինձ համար։

− Սա թիթեռ է, ծաղիկ չէ։

− Միևնույն է, բռնի՛ր։

Ադամ վազեց թիթեռի ետևից և չկարողացավ բռնել։

− Ուզո՞ւմ ես՝ բռնեմ իսկույն,− ասաց Լիլիթ և, ճախր առնելով օդում, ակնթարթի մեջ բռնեց թիթեռին։

− Տեսա՞ր, Ադամ։ Բայց ի՜նչ դանդաղաշարժն ես եղել դու։

− Օդի միջով քեզ պես չեմ կարող ոստոստել,− պաշտպանեց իրեն վիրավորված շեշտով Ադամ,— բայց շատ արագ կարող եմ վազել։

− Այդ էլ չես կարող,− հակառակեց Լիլիթ,− մի՛ պարծենար։

− Կարող եմ,− պնդեց Ադամ,− արի փորձենք։

− Զուր մի՛ հոգնիր։

Ադամ նորից պնդեց։

− Շատ լավ,− ասաց Լիլիթ,− եթե ինձ բռնես, դրախտի ամենից քաղցր պտուղը կտամ քեզ։

− Ո՞րն է այդ, որ դու գիտես, ես՝ ո՛չ, թեև դրախտի բոլոր պտուղները ճաշակել եմ արդեն,− զարմացած հարց տվեց Ադամ,− ի՞նչ է անունը։

− Համբույր։

− Համբո՞ւյր,− զարմացական ու հարցական կրկնեց Ադամ։

− Այո՛, համբույր,− շրթների հատնումը ուրիշ շրթների վրա։ Չգիտե՞ս։

Ադամ խորհում էր, թե ո՞րտեղից այդ գիտեր Լիլիթ, ե՞րբ և ի՞նչպես… Եվ վարանոտ նայեց Լիլիթին։ Իսկ Լիլիթ անխոս նայում էր Ադամի աչքերին, և սակայն նրա բոցալեզու հայացքը կրակե ճառագայթներով անցավ Ադամի բիբերի միջով և բռնկեց Ադամի հոգին մորենու պես։

Հասկացավ Ադամ և սրտակամ համաձայնեց։

Վազում էր Լիլիթ կայտառ ու թեթև, Ադամ ոգևորված վազում էր հևիհև։

Թաքչում էր Լիլիթ թփերի տակ, ապա ցատկում էր վեր, կանգնում էր մի պահ և հնչուն ծիծաղով ասում.− «Արի՛, արի՛, բռնիր, սպասում եմ»։ Եվ կարմիր շրթները համբույրի բողբոջ կազմած սպասում էր։

Ադամ խելակորույս կանգ առավ։

− Ադա՛մ, աստված քեզ ինչո՞ւց ստեղծեց,− հարց արավ Լիլիթ՝ նրան մոտենալով։

− Հողից, բայց իր պատկերի նման։

− Հողի՞ց, հողի՞ց… հա՛, հա՛, հա՛,− ծիծաղում էր ու ծաղրով ծիծաղում,− դրա համար այդպես ծանրաշարժ ես, հաստ ու կոպիտ։

Ադամ բորբոքվեց ու բարկացավ. և բոլոր ուժերը հավաքած՝ վազ տվեց. վազեց Լիլիթի վրա և քիչ մնաց բռներ նրան ու ճմլեր իր գրկում. սակայն մատները միայն դիպան մազերին։ Իսկ Լիլիթ, ակնթարթի մեջ, արտուտի պես նետվեց վեր ու սլացավ թավուտների մեջ՝ զվարթ ծիծաղով ու բարձր ձայնելով.

− Ադա՛մ, վաղն արի գնանք դրախտը շրջելու։

Ադամ հաղթված և ամոթահար՝ երկար ժամանակ մնաց բևեռված և աչքերը անթարթ ծովացած Լիլիթին պարփակող թավուտների վրա։

Արշալույսին Ադամ եկավ և դեգերեց աղբյուրի շուրջը։ Սպասեց, մինչև Լիլիթ ծաղիկներով պճնված, հազար նազանքներով երևաց։

− Ուրեմն ասում ես՝ գնանք քո գոված վայրերը,− անփույթ ասաց Լիլիթ։

− Օ՛հ, աննմա՛ն Լիլիթ, գովքը ոչինչ հնչյուն է, պիտի աչքովդ տեսնես այն գերահրաշ պուրակները, աղբյուրները, լճակները, որ հասկանաս դրախտի անհուն շքեղությունը։

Եվ Ադամ ցույց տվավ գնալիք ուղին։

− Ո՛չ, այսպե՛ս գնանք,− ասաց Լիլիթ՝ մատնանշելով Ադամի ցույց տվածի հակառակ կողմը։

− Ներիր, նազելիս, սա՛ է ճանապարհը,− մեղմով առարկեց Ադամ։

− Այսպե՛ս գնանք,− կրկնեց Լիլիթ։

− Անգի՛ն Լիլիթ, այդ ճանապարհը լա՛վը չէ այնքան։ Ես գիտեմ բոլոր շավիղները,− և ցույց տվածս է ամենագեղեցիկը։ Ներիր, որ ասեմ, թե դու չգիտես։

− Ո՛չ,− զայրացած ասաց Լիլիթ,− և վերջապես ես ա՛յս եմ ուզում, եթե չես գալիս, ես մենակ կերթամ։

Եվ ոտք դրեց իր կամեցած ուղին։

Ադամ հլու հետևեց նրան։ Մի պահ գնալուց հետո՝ Ադամ համարձակվեց ասելու.

− Չքնա՛ղ Լիլիթ, աղաչում եմ, հիմա էլ փորձիր իմ ասած ճանապարհը։

− Շատ լավ,− զիջեց Լիլիթ, թող քո ասածը լինի։ Արդեն միշտ քո ասածն է լինում։

Ճանապարհի ափերին, հազարաբույր ու հազարաթույր ծաղիկները բյուր–բյուր ձևերով՝ պճնազարդել էին բուրաստանները։ Երազանման թիթեռների բույլերը ճախր էին առնում կանաչի ու կակաչի մեջ Լիլիթի շուրջը։ Պուրակներում բանաններն ու անանասները բոլորել էին լճակները, ուր ցոլացայտ ձկներն էին խայտում նունուֆարների և լոտոսների հույլերի մեջ։

Սաղարթախիտ ստվերների տակ արծաթյա և ծիածանավառ սիրամարգներն էին ճեմում զմրուխտահավերի և ծիրանահավերի հետ։ Մարգից մարգ ոստոստում էին դրախտահավերն ու քնարահավերը։

Դարաստաններին վրա, բուրալից օդում, անուրջների պես, ցանուցիր, թափառում էին երփնավառ թռչունները և երգում էին հազար դայլայլներով, հոգեհմա գեղոններով իրենց սերն ու տենչերը։

Ոսկեկեղև ծառերից կախված էին հեշտագրգիռ պտուղները կախարդիչ գույներով ու ձևերով։

Լիլիթ պոկում էր սիրտն ուզածը և հիացած ճաշակում։ Հափշտակված էր Լիլիթ դրախտի տեսարաններով. անթարթ նայում էր շուրջը, ետ դառնում և նորից նայում։

− Հոգյա՛կս,− ասաց Ադամ,− ահա այնտեղ է իմ տաղավարը։

Սակայն Լիլիթ անուշադիր՝ չլսեց Ադամին և քայլում էր զմայլած ու վերացած։

Նա թռչունների պես ոստոստում էր, քան թե քայլում, լուսակաթ ոտները գետնին չէին հպում։

Իսկ Ադամ ծանր ու հաստատուն քայլերով հետևում էր նրան, աչքերը չհեռացնելով նրա կրակե բոցերի պես ծփծփող, ճաճանչագեղ մազերից։

Զգացումի հզոր ու անզուսպ մի ալիք մղում էր Ադամին գնալու և Լիլիթի ոտների տակ փշրվելու, և Ադամ, արագացնելով իր քայլերը՝ մոտեցավ Լիլիթին, վախով բռնեց նրա հրեղեն արմունկից և հոգեսպառ ասաց.

− Ի՛մ չքնաղ ընկերս, նայիր հեռուն, ի՜նչ վսեմ է։

Լիլիթ աչքի ծայրով անտարբեր նայեց հեռուն։

Եվ հեռուն երկնաձիգ լեռներն էին սուզվել կապույտ լռության մեջ, արծաթացոլ ձյունապսակներով։ Սյունաբարձ ապառաժներից գլխիվայր նետվում էին ջրերը և ահագնագոչ դղորդով լեցնում անձավները, ուր խարտյաշ այծյամներն էին հանգիստ առնում։

Լեռների ոտների տակ սնդուսի ծովն էր հևում, ուր լուսափետուր որորները քնքշորեն խփում էին իրենց կուրծքը ոսկեծայր կոհակներին և սուրում էին դեպի հեռավոր զմրուխտաշող կղզիները։

Այնտեղ երփնաթերթ ծաղիկներն էին խնկում և բարձրուղեշ արմավենիներն էին օրորվում գուրգուրող հովերի մեջ։

− Տեսա՞ր, հոգիս, ինչ գեղեցիկ է։ Ես չէի՞ ասում,− շշնջաց Ադամը և գորովով գրկեց Լիլիթի մեջքը։

− Վատ չէ, բայց իմ ասած ճանապարհը նույնպես լավն էր,− ասաց Լիլիթ և, ոստում անելով՝ թռավ Ադամի գրկից դուրս և կանգնեց ափին մոտակա առվակի, որ զվարթ ծիծաղով թավալվում էր խայտաբղետ ավազահատիկների վրա։

− Օ՛հ, ի՜նչ սիրուն են այս մանր քարերը, ի՜նչ սիրուն գույներ ունեն. կարմիր, կապույտ, կանաչ, ոսկե… Ադա՛մ, տուր ինձ այդ խիճերից մի քանի հատ։

− Լիլի՛թ, այս ի՜նչ են որ։ Ես գիտեմ այնպիսի խիճեր, որոնք փայլուն են արևի պես, թափանցիկ են ջրերի պես և կարծր են ու շատ գեղեցիկ։

− Ա… Ո՞ւր են նրանք, Ադա՛մ, սիրելիս, ո՞ւր են հիմա։

− Նրանք շատ հեռու տեղ են գտնվում, խորունկ, անհուն ձորերի մեջ, ժայռերի ծերպերում, հեռու հեռուներում։

− Ե՞րբ կբերես, ասա՛, Ադամ,− և Լիլիթ քնքշությամբ ձեռքը դրեց Ադամի ձեռքի վրա։

− Եթե հաճելի է քեզ, նազելիս, այսօր կգնամ և վաղը կբերեմ,− ասաց Ադամ ուրախացած, որ առիթ ունեցավ Լիլիթին հրճվանք պատճառելու։

− Գնա՛, Ադամ, հիմա իսկո՛ւյն գնա, ի՜նչ լավն ես, Ադամս,− և ափի հակադարձ կողմով փափկությամբ շոյեց Ադամի ճակատը։

Ադամ սրտի տրոփյունով մեղմիկ առավ Լիլիթի շուշանագեղ ձեռքը և դրեց շրթներին։ Համբույրի անուշությունը ծորեց Ադամի սրտի մինչև հատակը…

Ապա կարոտի հայացք ձգելով Լիլիթի վրա՝ արագ վազ տվեց, մինչդեռ Լիլիթ աչքերի հրեղեն խաղով, ուր անուշ խոստումներ կային, երթաս բարև մաղթեց Ադամին։

Լիլիթ սակավ ինչ հանգչելուց հետո՝ ուրիշ շավիղներով ուղի ընկավ դեպի իր տաղավարը։

Հանկարծ գլուխը ցից բռնած մի օձ հանդիպեց նրան։

Լիլիթ նայեց օձի աչքերին, օձը՝ Լիլիթի։ Եվ երկուսն էլ կանգնած մնացին, երկուսն էլ թովված էին մեկ մեկով։

Լիլիթին այնպես հրապուրիչ էր օձի վետվետուն, գալարուն մարմինը՝ ողորկ, սուր և նետվող։

Նրան այնպես թվաց, թե այդ թափանցեց իր մարմնի միջով։

Երկար և երկար նայում էր Լիլիթ, սակայն օձը, վախեցած նրա հայացքի կայծակից, սուլեց և

ակնթարթի մեջ անհայտացավ կարկառների մեջ։

Մինչդեռ Ադամ շնչասպառ վազում էր՝ շուտով հասնելու գեղեցիկ քարերի ձորը։ Երբ հասավ, եռանդով սկսեց հավաքել երփներանգ խիճերը։

Առանց հոգնելու և վհատելու մագլցում էր ժայռերը, և ծերպերից ատամներով պոկում էր քարերը՝ վիրավորելով մատներն ու ոտքերը, բայց ոգի առած այն հեռապատկերով, թե ի՛նչպիսի հաճույք պիտի ընծայե չքնաղ Լիլիթին։

Ինքնին զարմանում էր, որ Լիլիթին տեսնելու վայրկյանից սիրտը լցված էր մի հեշտալի և քաղցր զգացումով, և դրախտն այն օրվանից հազար անգամ ավելի գեղեցիկ է դարձել, և իր ամեն ապրած վայրկյանը իմաստ ունի և անարտահայտելի հրապույր…

Ադամ բեռնավորված ծանրալի զամբյուղով՝ վերջալույսին հևիհև հասավ լճակը, ուր Լիլիթ անհամբեր սպասում էր Ադամին։

Նա գրկած ուներ մի թավշամորթ կատու, որին շոյում էր անընդհատ՝ ժամանակը կարճելու համար։

− Լիլի՛թ, հոգեթո՛վ Լիլիթ, ահա եկա և բերի,− գոչեց Ադամ։

Լիլիթ, որ Ադամի ցոլքը տեսել էր ջրի վրա, իբրև թե հանկարծի եկած՝ ետ դարձավ դեպի նա։

− Ադա՛մ, դո՞ւ ես։

− Ների՛ր, հոգիս, որ ավելի շուտ չկարողացա գալ։ Շատ հեռու էր։ Վաղո՞ւց է՝ սպասում ես ինձ։

− Ո՛չ, Ադամ, նոր եկա։ Չէի ուզում գալ, գլուխս ցավում էր. հենց այնպես եկա։ Բերի՞ր քարերը,

տեսնենք։

Եվ զսպած անհամբերությամբ աչքերը նետեց զամբյուղի մեջ.

− Օ՛հ, ի՜նչ գոհարներ են, ի՜նչ շքեղ են, ի՜նչ շքեղ,− հիացած ձայնեց Լիլիթ։

− Գոհա՞ր է սրանց անունը։ Դու ո՞րտեղից գիտես,− զարմանքով հարցրեց Ադամ։

− Այո՜, այդպես է, ես գիտեմ. Ադա՛մ, սիրելիս, ե՛կ համբուրեմ քեզ, ինչքան բարի ես։

Եվ Լիլիթ չկարողանալով զսպել ուրախությունը, կատուն բաց թողեց գրկից, թռավ և համբուրեց Ադամի ճակատը։

Ադամ խելքը կորցրած փռվեց Լիլիթի ոտների տակ և ապշած դիտում էր նրան, որը քնքուշ մատները խրելով զամբյուղի մեջ խաղում էր գոհարների հետ, առնում էր ափի մեջ, անհագ նայում, ժպտում էր ինքնին. նորից լցնում էր զամբյուղը և նորից վեր առնում։

− Ի՜նչ հրաշալի ադամանդներ են՝ սպիտակ հիանալի ճառագայթներով։ Ի՜նչ կարմիր հակինթներ են. ի՜նչ մաքուր կանաչ զմրուխտներ են, ի՛նչ սուտակներ, ի՛նչ շափյուղներ. ո՞րն ասեմ, ո՞րն ասեմ. և ի՜նչքան շատ են, շա՜տ են…

Եվ Լիլիթ խաղում էր գոհարներով, սփռում էր վարսերի մեջ և նորից հավաքում, մինչև լիալուսինը բարձրացավ ծառերի ետևից և լուսավորեց դրախտի ամեն մի թուփ ու մացառ, ծիլ ու տերև։

Լիլիթ նստել էր նռենու տակ։ Լուսնյակի նուրբ շողերը լուսեղեն քողերի պես ծրարել էին նրա դեմքը։ Ադամի սիրտը թռչունի պես թրթռում էր կրծքի տակ և ուզում էր բերանից դուրս թռչել։

− Լիլի՛թ, աննմա՛ն Լիլիթ, դու իմաստուն ես. ասա՛ ինձ, այս ի՞նչ զգացում է, որ բույն է դրել հոգուս մեջ՝ քեզ տեսնելու վայրկյանից։ Ուզում եմ հալչել լույս ոտներիդ տակ. ուզում եմ համբուրել կոխածդ հողը. ուզում եմ արևը պսակ դնել գլխիդ վրա և աստղերով սալարկել քո ուղին։

Լիլիթ լսում էր Ադամին, և մեղմ ծիծաղը հավաքվում էր իր շրթների շուրջը։

− Ասա՛, ամենաչքնա՛ղ Լիլիթս, ի՞նչ է այս զգացումը, որ երբ մոտդ եմ լինում, դրախտը ավելի չքնաղ է դառնում և կյանքը ավելի անուշ. իսկ երբ հեռու եմ լինում քեզնից՝ դրախտը դառնում է տգեղ և ամայի, և կյանքը դառն ու ծանր։ Քնած թե արթուն՝ երազներս միայն քեզնո՛վ են լցված։ Դու ապրում ես սրտիս և աչքերիս մեջ։

Լիլիթ ծիծաղելով, սակայն ցուրտ ձայնով ասաց.

− Սե՛ր է, Ադա՜մ, սե՛ր է դրա անունը։

− Սե՞ր… ո՞րտեղից գիտես դու…

− Ես վաղո՛ւց գիտեմ, Ադամ։

− Սեր. նվիրական և ահավոր անուն։ Սեր, այո՛, աստված էլ նույնն ասաց՝ սիրեցեք իրար։ Եվ ես սիրում եմ քեզ, Լիլի՛թ, հազար-հազար սիրելի Լիլիթ. ես քեզ սիրում եմ։ Եվ ինչպե՞ս կարող եմ քեզ չսիրել՝ դու չքնաղ ես, հրաշագեղ, հրաշագեղ, բյո՛ւր անգամ հրաշագեղ։ Եվ գիտեմ հիմա, որ սե՛րն է բոլոր իրերի հոգին. սերն է, որ թոչունների բերանը հովերի ու աղբյուրների անուշ մրմունջն է դրել։ Սիրուցն է, որ քո անցած շավիղներից մեխակի և խնկածաղիկների բուրմունքն եմ առնում։

Եվ գիտե՛ս, Լիլիթ, փոթորկով բռնկված ծովը, որ լեռնաչափ ալիքներով ծեծում է երկրի ժայռերը, ավելի թույլ է ու թալուկ, քան իմ սերը, որ անզուսպ ուզում է ոտներիդ տակ ծունկի գալ և լռության մեջ հատնել։

Ուզում եմ քեզ օծել համբույրներովս, և հոգվույս համբույրների մեջ դալկանամ ու չքանամ։ Ա՛խ, այնպե՛ս, այնպե՛ս սիրում եմ քո հոնքերը, նազելի՛, ցանկալի՛ Լիլիթ։

Քո հոնքերը ծիածանի պես կամար են. ծիածանի պես կամար են կապել քո հոնքերը աչքերիդ երկնքի վրա։

Քո աչքերի երկնքի մեջ ծիր-կաթիններ եմ տեսնում, ուր հազար-հազար արևներ են հրդեհում։

Հազար-հազար արևներով բոցավառ աչքերդ կիզում են հոգիս. հոգիս կիզում են։ Թող աչքերիդ մեջ նայելով մոռանամ ինձ. մոռանամ դրախտն ամբողջ՝ աչքերիդ մեջ նայելով։

Եվ համբուրեց Լիլիթի աչքերը, և համբուրեց հոնքերն ու թարթիչները։

Լիլիթ անտարբեր էր Ադամի գուրգուրանքի հանդեպ։ Լիլիթ մտազբաղ էր։

− Ադա՛մ, ի՞նչ կա դրախտից այն կողմը։

− Այնտեղ երկիրն է՝ չոր ու տատասկոտ։ Թող կորչի երկիրը. ես սիրում եմ քո պարանոցը, Լիլիթ։

Քո պարանոցը բարձր է ու սպիտակ, ավելի բարձր է ու սպիտակ, քան ցարասիները, որ նուրբ ու քնքուշ հասակով կանգնել են դրախտի դռների վրա։

Եվ Լիլիթ աչքերի ծիծաղով՝ երկարացրեց պարանոցը, և Ադամ համբուրեց պարանոցը և նորից համբուրեց տենչանքով։

− Ադա՛մ, ո՞վ է ապրում երկրի վրա։

− Սատանա՛ն է ապրում, Լիլի՛թ, սակայն թող կորչի սատանան։ Ես սիրելով սիրում եմ քո բերանը, Լիլի՛թ։ Դրախտի հրաշալիքն է քո բերանը, Լիլի՛թ…

− Ադա՛մ, ո՞վ է սատանան,− ընդհատեց Լիլիթ նրա սրտի զեղումը։

− Աստծու հակառակորդն է նա։ Հրեշտակ էր նա, հրեղեն՝ և՛ իմաստուն, և՛ գեղեցիկ, սակայն ըմբոստացավ աստծու դեմ. ուզեց նրան հավասարվել։ Եվ աստված պատժեց նրան, երկնքից ներքև թոթափեց նրան իր ընկերներով՝ հավիտյան նզովելով նրանց։ Եվ թող նզովվա՛ծ լինեն նրանք։

Ես սիրում եմ քո բերանը, անսպառ և անհուն հրապույրների, անանուն վայելքների նեկտարն է քո բերանը, ուսկից ոսկի մեղուն ամենաքաղցր մեղրն է շինում։

Քո լեզուն բոլոր սոխակների սիրատարփ երգերն ունի, և բոլոր թռչունների ճռվողյունից ավելի անուշ է քո լեզուն։ Քո շրթների մի քաղցրանուշ համբույրով ես ողջ դրախտը վայելած կլինեմ. լիաճոխ ճաշակած կլինեմ ողջ տիեզերքն ու հավիտենականը քո շրթների միմիակ համբույրով…

Եվ Ադամ տարփակեզ շրթները կարկառեց՝ Լիլիթի բերանը համբուրելու, սակայն Լիլիթ ձեռքով գոցեց Ադամի բերանը և, ուժգին ետ մղելով նրան, իսկույն մի ցունցով ոտքի ելավ։

Ադամ թալկացած ընկավ գետին։

− Քունս տանում է, − ասաց Լիլիթ, − վաղը կսպասես ինձ լճափին։

Եվ թռունի քայերով թռավ սուզվեց գիշերային ստվերների մեջ։

Ադամ խավարած աչքերով հետևում էր հեռացող, կայծկլտող, փայլուն Լիլիթին։

Ադամ առավոտ աչքերը բացեց, տեսավ գլուխը գետնին, և Լիլիթ չկար։ Կարծես թե՝ երազի մեջ էր։ Աչքերը նորից գոցեց, սակայն Լիլիթ նորից չկար։

Հանկարծ միտքն ընկավ Լիլիթի վերջին խոսքերը։

Արագ քայլերով շտապեց լճափ և, աչքերը սևեռած դրախտի բոլոր շավիղներին, սկսեց սպասել։

Ամեն մի եղնիկի քայլով սիրտը թունդ էր ելնում. ամեն մի զեփյուռով, որ թփերը իրար էր բերում, ալեկոծվում էր նրա սիրտը։ Այսպես անհամբեր սպասեց մինչև վերջալույս և Լիլիթ չեկավ։

Ադամ հուսաբեկ փռվեց սեզերի վրա՝ թարթիչները գոցած, որ Լիլիթին երազե։

Լսեց մի մրմունջ ափի եղեգների մեջ. կարծեց թե մի սիրտ մորմոքում էր այնտեղ։

Շտապով ոտքի ելավ, կտրեց մի եղեգ, մի-երկու ծակեր բացեց ցողունի վրա և սկսեց նվագել։

Այս նվագ չէր, այլ Ադամի սիրավառ սերն էր ինքնին, որ շիթ-շիթ ծորում էր եղեգնափողի միջից դարձած արցունք ու տենչանք, տենչանք ու տրտունջ։

Եվ երգում է նա.

− Լիլի՛թ, Լիլի՛թ, դու իմ ճակատագիր։

Առանց քեզ ի՞նչ է անմահությունը։

Դու հեշտանքի դրախտն ես, Լիլիթ,

Հրաշքների և հմայքների միակ դրախտն ես դու։

Երազն ես դու, հիացքն ու դյութանքը, Լիլիթ,

Դու չճաշակված գաղտնիքն ես, Լիլիթ,

Արևաղբյուրն ես դու, Լիլիթ,

Բոլոր տանջող և ապրեցնող հրապույրների արևաղբյուրը։

Անհաղթելի կինն ես դու, Լիլիթ,

Լիլի՛թ, հավիտենակա՛ն Լիլիթ…

Գիշերն անքուն թափառեց Ադամ՝ երգելով իր ցավագին կարոտը, որ կիզում էր նրա սիրտը։ Եվ մյուս օրն ամբողջ Լիլիթ նույնպես չերևաց։ Օրն ամբողջ թափառում էր Ադամ ու հառաչում։ Այրվում էր ու պապակում, և դրախտի ոչ մի սառն աղբյուր չէր կարող զովացնել նրան։

Ադամ որոշել էր, երբ Լիլիթին տեսնի, ծանր խոսքերով կշտամբե նրան, հանդիմանե կոպիտ ձևով և նույնիսկ սպառնա աստծու անունով։ Այնպե՛ս տառապած էր Ադամի հոգին, այնպես խիստ տառապած։

Վերջալույսին, հանկարծ թփուտների խորքից երևաց Լիլիթ բյուր սեթևեթներով, իր մարմնի բոլոր շնորհներով պերճացած։

Ադամ խենթի պես ցատկեց դեպի Լիլիթ, վայրկյանի մեջ մոռանալով ամեն քեն ու որոշում։

Եվ տեսավ Լիլիթին աշխույժ ու կայտառ, վազում էր մի գալարուն ու սևափայլ օձի հետևից, աչքը չհեռացնելով օձի վրայից։

Ադամ բոլոր շնչով ձայնեց և հետապնդեց նրան.

− Լիլի՛թ, կանգնի՛ր, ո՞ւր ես գնում, կանգնիր։

− Քեզ ի՞նչ, ուր եմ գնում, ինչո՞ւ ես հետևում ինձ.− բարկացայտ պատասխանեց Լիլիթ։

− Ի՞նչպես թե՝ քեզ ինչ։ Չէ՞ որ աստված ուզեց, որ հետևեմ քեզ, և դու հնազանդիս ինձ…

− Ես քեզ հնազա՞նդ։ Դու ո՞վ ես, ո՞վ։ Կորի՛ր աչքիցս, կո՛շտ հողի կտոր,— արհամարհոտ

գոչեց Լիլիթ և բոցերի պես օդի միջով սուրաց, անհայտացավ։

Ադամ համբերությունը հատած՝ ուղղակի գնաց աստծու մոտ գանգատի։

− Տե՛ր իմ, այս ի՞նչ ընկեր տվիր ինձ, − ասաց Ադամ զսպած բարկությամբ. − քո հրամանին երբեք չանսաց նա. չհնազանդեց ինձ։ Հրապուրում է ինձ, տոչորում և ապա ծարավ թողնում, հեռանում։ Այրվում եմ, երբ հեռու եմ լինում նրանից, այրվում եմ նորից, երբ մոտն եմ լինում նրա։ Չար կրակ է նա, կիզող-կրակի կտոր, տանջվում եմ, հատնում եմ ես…

Աստված հանգստացնելով Ադամին՝ ճանապարհ դրեց։ Եվ կոչեց Լիլիթին իր մոտ։ Սակայն Լիլիթ չեկավ աստծու ձայնի վրա։ Աստված սրտմտած ուղարկեց Սենոյի և Սանսենոյի հրեշտակներին, որ գտնեն բերեն իր աթոռքը անհնազանդ Լիլիթին։

Լիլիթին բերին։ Նա աչքերր խոնարհած կանգնել էր աստծու առաջ։ Արարիչը սաստեց նրան, ասելով.

− Ես ստեղծեցի Ադամին հողից և քեզ կրակից, որ իրար լրացնեք։ Պիտի սիրես և մանավանդ հնազանդ պիտի լինես նրան, քո ամուսնուն, որովհետև ես քեզ նրա համար ստեղծեցի։

Եթե չհնազանդես, գիտցիր, որ խիստ կպատժեմ… Գնա հիմա Ադամի մոտ, այդպես եմ կամենում ես…

Վտակի ափին, ուռենու տակ, տխուր նստել էր Լիլիթ։ Թախծանուշ դեմքը մարգարիտի պես գունատ, ճակատը բազուկին հենած։ Եվ մազերը պճնող դրախտավարդերի պսակը թառամել էր արդեն…

Ադամ, որ սպասում էր նրա դարձին, եկավ նստավ նրա կողքին և, վախով բռնելով նրա ցուրտ ձեռքը, ամբողջովին գուրգուրանք դարձած՝ շշնջաց մեղմիկ.

− Լիլի՛թ, հոգո՛ւս հոգի, ինչո՞ւ ես տխուր, ինչո՞ւ ես այդպես տխուր։ Ինչո՞ւ չես ժպտում, ի՛մ գեղանուշ։

− Ա՛խ, արևափա՛յլ իմ Լիլիթ, ինչո՞ւ ես լուռ։ Մի՞թե չգիտես, որ քո սիրով եմ միայն ապրում. եթե սիրտս քամես, սերդ կծորե այնտեղից, միայն քո սերը և ուրիշ ոչինչ։ Տիեզերքի չափ սիրում եմ քեզ, տիեզերքի չափ…

Եվ բյուր փափագով համբուրեց Լիլիթի մազերի ծայրը և փաղաքշանքով համբուրեց մազերն ու աչքերին քսեց նրա ոսկեհուր մազերը։

Սակայն Լիլիթ լուռ էր և անտարբեր՝ անթարթ աչքերի հայացքը հեռուն ցրված։

− Լիլի՛թ, նազելիս, գնանք իմ տաղավարը, ամենահամեղ պտուղներից սեղան եմ պատրաստել։ Ծաղիկներից սքանչելի նեկտար եմ հավաքել և մեղուներից քաղցրագին մեղր։ Եվ վարդերից ննջարան եմ հարդարել քեզ համար։ Գերերջանիկ անուրջներով պիտի քնես, և ես մինչև լույս պիտի հսկեմ քո ոտների տակ։

Արշալույսից առաջ սրինգս նվագեմ պիտի, որ թռչեն գան քնքուշ սոխակներն ու դեղձանիկները, թիթեռներն ու դրախտակաքավները։ Երգեն ու պարեն և զվարճացնեն քեզ։

Սակայն Լիլիթ լուռ էր և անտարբեր։

Ադամ գրկեց նրա նուրբ մեջքը, ոտքի կանգնեցրեց, և թևերի վրա առած՝ տարավ իր տաղավարը։

Հոգնած էր Լիլիթ սրտի հուզմունքից։ Նրա վրա ազդել էր աստծու բարկացայտ հայացքը։

Եվ կամազուրկ պառկեց ծաղկահյուս ննջարանում։

Ադամ նրա գլուխը դրեց իր ծունկերին և հիացած ու հափշտակված՝ դիտում էր նրա բյուրեղային մերկությունը՝ ծիրանավառ վարդերի թերթերի վրա ընկողմանած։

Լիլիթ գոցել էր աչքերը, և՛ հեզ էր, և՛ խոնարհ, ինչպես վիթերը, որ երկնչում են ծաղիկների սոսափյունից անգամ։ Եվ գունատ էր մարգարիտի պես։

Ադամ փայփայում էր Լիլիթի մարմինը և ինքնին մրմնջում.

− Սիրելով, սիրելով սիրում եմ քո մարմինը, որովհետև չքնաղակերտ է քո մարմինը։

Եվ լուսացայտ է քո մարմինը, ավելի լուսացայտ է, քան կայծակի բռնկումը գիշերների մթության մեջ։

Եվ բոլոր անթերի շնորհների սափորն է քո մարմինը, և աննման պարտեզն է քո մարմինը, բոլոր սարսուռների և տենչերի հրեղեն։

Բայց մանավանդ բուրումնավետ է քո մարմինը, քան Եդեմի այծյամների մուշկը. բուրումնավետ է ու երազաբեր, քան հասմիկներն ու հակինթները բոլոր, նարգիզներն ու նարդոսները բոլոր, քան նրանց բոլոր անուշաբուրումները, որ խնկում են և անուրջների մեջ սուզում դրախտի արահետները։

Եվ նորից ավելի բուրումնավետ է քո կուրծքը, քան երկնացող բրաբիոնները և քան բալասանն ու ստաշխը, որ ծորում են դրախտի ծառերից՝ օծելու համար աստծու քայլափոխները։

Եվ կրակոտ շրթներով համբուրում էր Ադամ Լիլիթի մարմինը և հոտոտում էր նրա կողերի անուշաբույր թարմությունը, որ ավելի թարմ էր, քան ստեղծման օրվա անդրանիկ ցողը՝ սեզերի և սաղարթների վրա։

Եվ հրաբորբոք մատներով շոյում էր Ադամ Լիլիթի ստինքները և հոգու սրտով խոսում էր.

− Սիրելով, սիրելով սիրում եմ քո ստինքները, հրեշտակներից գերազա՛նց Լիլիթ։ Քո ստինքները երկու լուսաբույր փունջեր են՝ շահպրակների և շահոքրամների լուսաբույր փունջեր՝ կնքված կույս վարդերի զույգ կոկոններով. երկու ցնորական֊խենթացուցիչ փունջեր, որ հարբեցնում են հոգիս և հոգիս մարմնիցս բաժանում…

Եվ համբուրեց Ադամ Լիլիթի ստինքները և սարսռուն շրթներով համբուրեց կնիքները ստինքների։

Լիլիթ գոցել էր աչքերը, անտարբեր էր և անուշադիր և չէր լսում Ադամի ձայնը։

− Լիլի՛թ, աստվածայի՛ն Լիլիթ, թույլ տուր համբուրեմ քո շրթները։ Քո շրթների միայն մի անհուն համբույրով ես ողջ դրախտը վայելած կլինեմ։ Լիաճոխ ճաշակած կլինեմ ողջ տիեզերքի հավերժությունն ու անեզրությունը քո շրթների՝ անանուն, անգին, աննման համբույրովը միմիակ…

Ադամ մոռացել էր ինքն իրեն, և ոչինչ բան գոյություն չուներ այլևս իրեն համար։ Եվ կային Լիլիթի շրթները միայն, որ համբուրում էր Ադամ, համբուրելով անհագ ու անդուլ. ծծելով, ծծելով Լիլիթի քաղցրությունը բոլոր, էությունր ողջ՝ չէր հագենում Ադամ, և սպառվում էր Ադամի հոգին՝ համբույրների անհունի մեջ հատնելով…

Եվ հանկարծ թափով գալարվեց Լիլիթ՝ ազատելով իրեն Ադամին հյուծող, արյունոտող համբույրներից. ցատկեց և թռավ տաղավարից դուրս և անհայտացավ գիշերային դրախտի բավիղների մեջ։

Ադամ ընկել էր ուշաթափ մինչև լույս։

Երբ ուշքի եկավ, հիշեց, որ Լիլիթ փախավ գիշերվա մթին։ Սրտաբեկ ոտքի կանգնեց։

Փորձեց նորից գտնել Լիլիթին, մի անգամ էլ աղերսելու, որ իրեն չլքե։

Ցավալլուկ և պաղատագին կոչեց Լիլիթի քաղցր անունը և լսեց միայն իր ձայնի ունայն արձագանքը։

Ամենուրեք որոնեց նրան լճափներում և աղբյուրների շուրջը, պուրակներում և այրերի մեջ։ Եվ ո՛չ մի տեղ չգտավ, չգտավ Լիլիթի հետքը։

Երկար պահերով դեգերում էր Լիլիթի անցած արահետներով՝ կարոտագին համբուրելով սեզերն ու հողերը, ուր դիպել էին Լիլիթի քայլերը։

Երկար պահերով նստում էր Լիլիթի ապրած վայրերում և աչքերը գոցում էր՝ Լիլիթին տեսնելու համար։

Եվ իր տեսիլների մեջ Լիլիթն ավելի ցանկալի էր ներկայանում, ավելի ցանկալի և աննվաճ փափագելի։

Եվ տեսիլների միջից սթափվում էր Ադամ սրտի կսկիծով. և խենթի պես վազում էր ու վազում…

Արդեն հասել էր դրախտի սահմաններին, որտեղից այն կողմ ծավալվում էր ամայի և խոպան երկիրը։

Հոգնած էր շատ։ Նստեց հանգստանալու։

Եվ գլուխն առած ափերի մեջ՝ ողբում էր իր տառապալից վիճակը և խորհում էր այրող հուշերով Լիլիթի անմոռաց և խուսափուն հրապույրների մասին, երբ, ինչպես թե երազի միջից, լսեց Լիլիթի ուրախ լուսածիծաղը, որ գարնան ողջույնի պես թունդ հանեց նրա սիրտը։

Աչքերը հույսով դարձրեց ծիծաղի կողմը… Եվ տեսավ մի ահավոր պատկեր, որ սև շանթի պես խավարեցնելով ու կիզելով՝ անցավ իր հոգու խորքով։

Տատասկոտ և մռայլ երկրի կողմից, դրախտի ցանկապատի վրա տեսավ նա սատանայի գլուխը սևափայլ աչքերով՝ չար ու նենգ։

Տեսավ սատանայի պարանոցից կախ ընկած Լիլիթին՝ տարփաբույր մեկոններով վարսերը պսակված։

Եվ անհուն ցանկությամբ համբուրում էր Լիլիթ սատանայի շրթները։ Եվ ծիծաղում էին միասին գոհ ու երջանիկ։

Ադամ նախանձից խելագար՝ մռնչաց կատաղի.

− Լիլի՛թ, Լիլի՛թ, Լիլի՛թ, այդ դո՞ւ ես…

Լսեց սակայն հաղթական սատանայի ահեղ քրքիջը, որ ամպի պես որոտալից ճայթեց իր գլխին։

Եվ տեսավ նույնպես, որ սատանան գրկած Լիլիթին՝ մխրճվեց երկրի մեջ…

Եվ կուրացան Ադամի աչքերը, և այլևս ոչինչ չտեսան…

Խենթացած թափառում էր Ադամ, առանց դադարի, դրախտի մեկուսի վայրերը։

Ամայի էր դարձել դրախտը, և թռչունների երգերը ձանձրացնում էին նրան։

«Լիլի՛թ, Լիլի՛թ, ա՛խ, Լիլի՛թ», − հառաչով ու լալով կոչում էր նա, և հառաչելով անցնում էր նրա լացը ծառերի տերևների միջով, կիզելով ծառերի տերևները։

Գիշերները խռովահույզ երազների մեջ տեսնում էր շարունակ դավաճան Լիլիթին՝ միշտ սատանայի գրկում։

Անհույս էր Ադամի հոգին և, նզովելով աստված ու անմահություն՝ մահ էր տենչում։

Եվ աստծուն լսելի եղան Ադամի հառաչանքները. կարեկցեց նրան, և ինքն իր մեջ սուզված խորհեց, որ անկարելի էր վերև սլացող հուրը ընկերացնել երկրին կառչող հողին։

Եվ թմրություն բերեց Ադամի վրա և նրա կողից ստեղծեց մի նոր ընկեր՝ Եվային, որ իր ծագումի բերումով հնազանդ լինի Ադամին, կարողանա սիրել միայն նրան և մխիթարել մանավանդ։

Ադամ, երբ աչքերը բացեց, տեսավ իր մոտ նստած մի նոր ընկեր, ո՛չ Լիլիթի պես կատարյալ և հրեղեն գեղեցիկ, սակայն դարձյալ գեղեցիկ, բայց հողաբույր, բայց մարդկորեն։

Եվան մոտեցավ Ադամին, գլուխը դրեց նրա ուսին և մեղմիկ ժպտաց՝ նվիրված աչքերով նայելով Ադամի տխուր, երազուն աչքերին։

Սակայն Ադամ՝ նստած Եվայի կողքին, երբ լսում էր վարդենիների շրշյունը՝ նրա մեջ Լիլիթի շունչն էր առնում։ Դրախտի բույրերի մեջ Լիլիթի բույրն էր զգում և սոխակների երգերի մեջ՝ Լիլիթի ձայնը։

Երբ բարի Եվան գգվում էր Ադամին և իր սև մազերով ծածկում էր Ադամի դեմքը, Ադամ տեսնում էր սակայն Լիլիթի ոսկեհուր վարսերը միայն, որ ծածկում էին բոլոր հորիզոնները։

Երբ փոթորիկ էր լինում և մրրիկ, նա տեսնում էր Լիլիթին իր մոտով շեշտակի անցնելիս, և երբ կայծակն էր ճեղքում երկինքը − Լիլիթի հրեղեն սերն էր այդ, որ ճեղքում էր Ադամի հոգին։

Երբ գոցում էր բիբերը՝ իր սրտի մեջ տեսնում էր Լիլիթի անհուն գեղեցիկ պատկերը, երբ նայում էր աստղերին − աստղերի մեջ տեսնում էր Լիլիթի աչքերը և անհուն արևի մեջ− ամբողջ Լիլիթին…

«Եվա» էին հնչում նրա շրթները, սակայն «Լիլիթ» էր արձագանքում նրա հոգին։

Եվ երբ ճիգ էր անում Լիլիթին մոռանալու, գրկում էր հավատարիմ Եվային, կրծքին սեղմում և համբուրում − նա այդ ժամանակ Լիլիթին էր սեղմած տեսնում իր կրծքին, Լիլիթին համբուրում, Լիլիթին զգում, միայն Լիլիթին…

Եվ ապրեց Ադամ՝ սպասելով ու տենչալով միշտ Լիլիթին, և մեռավ Ադամ՝ հառաչելով ու երազելով մի՛միայն Լիլիթին…